Қоғам қайраткері, мәдениеттанушы әрі саясаттанушы Мұрат Мұхтарұлы Әуезов қай кезде болмасын түрлі мәселелерге қатысты өзінің азаматтық көзқарасын, ой-ұстанымын білдіруден, тың ұсыныс айтудан тартынған емес. Ертістің Павлодар өңіріне келген сапарының бірінде өзінің жастық кезеңнен бергі жан жолдасы, сонау студенттік шақтан бастап ұлттық рухты асқақтату жолындағы үзеңгілес әріптесі болған марқұм Болатхан Тайжанұлын еске алу шараларына қатысқан еді. Осы сапары барысында Мұрат Мұхтарұлы бізге арнайы сұхбат та берген-тұғын. Қайраткер осы сұхбатында ұлттық рух пен болмысқа қатысты терең ойларымен бөлісті. Оның пайымдары бүгінгі күні де аса өзекті болып табылады.
«Aiqara.kz» сайты мұратта сақталған сол сұхбатты қайта жаңғыртып, оқырман назарына ұсынады.
Мұрат ӘУЕЗОВ:
“Әуелгі азаматтық ұстанымдардан еш ауытқыған жоқпыз”.
– Мұрат аға, ақтық демі таусылғанша «ел-жұртым» деп өткен қоғам қайраткері, Павлодардың тумасы, білікті дипломат, саясаткер Болатхан Тайжанов осыдан тура төрт жыл бұрын туған өңіріне келген сапарында біздің басылымға сұхбат берген еді. Көптеген маңызды мәселелермен қатар кезінде өздеріңіз бірлесе құрып, басшылық жасаған «Жас тұлпар» ұйымы жөнінде талай тың деректерді де айтқан-тын. Ұйымның белді басшысы болдыңыз, сол кездері, одан кейін де сіздерге билік тарапыпан қандайда бір қысым жасалды ма?
– Астанада Жанна Қыдыралина есімді ғалым бар, ғылым кандидаты, қазір докторлық жұмыспен шұғылданып жүр. Осы кісінің «Жас тұлпарға» қатысты бірнеше зерттеу мақалалары шықты. Зерттеуші өзінің еңбектерінде кезіндегі Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (КГБ-ның – А.Ә.) материалдарына тереңнен үңілген. Уақытында ұйым, оның мүшелеріне қатысты талай мәлімет-деректер жинастырылған екен. Олардың бәрі қауіпсіздік құрылымының мұрағатында бірнеше папкі болып сақталып қалыпты. Ж.Қыдыралина солардың бәрін сүзіп шығып, кітапқа үзінділер де беріпті. Мен кейде: «Біздің ұйымның жұмысына қатысты тыншылық жүргізген, барлығын тәптіштеп жазып, мәліметтер базасына енгізген, сөйтіп іс-әрекеттеріміздің тарихта қалуына септік жасаған КГБ-дан айналайын» деймін. Шынында да солай. Үш әріптің адамдары жинастырмаса, ұйывмның шынайы іс-қимылы, әрекеті, істері жайлы дұрыс дерек қалмайтын еді ғой. Сол тұстары Мәскеудегі білім алып жүрген жастар кітапханалардан шыққан жоқпыз, білімге құштар, ізденімпаз болдық. Ой-өрісті, дүниетанымды арттырып отырдық. «Жас тұлпардың» құрамында болғандардың көпшілігі оқу бітірген соң Мәскеуде қалып, аспирантурада білім жалғастырды. Әрине, ұйымның жұмысын да жалғастыра берді. Мәскеуде жүріп, жатақханада немесе басқа да орындарда кездесулер жиі ұйымдастырдық. Бірақ арамызда органның адамдары да бар екенін онша-мұнша аңғармадық. Олар әрбір шарамызға өз адамдарымыздай қатысып, апта сайынғы семинарларға келіп жүрген. Ортамызда отырып, біздің айтқан сөздерімізді, өзара әңгімелерімізді, жоспарларымызды толықтай жазып алуға тырысқан. «Жас тұлпар» белсенді жұмыс жасаған кездері Қазақстанның идеология мәселелері жөніндегі хатшысы Саттар Имашев еді. Жастардың іс-қимылынан хабардар болған соң, ол кісі Мәскеудегі тұрақты өкілдікке келіп, мені сөйлесуге шақырды. Жатақханада диссертациялық жұмысымды жазып жатқан мен шақырған жерге бардым. Кабинеттің есігі айқара ашық. С.Имашев тұрақты өкілдік төрағасының орындығында отыр. Амандасып, алға қарай қадам басқанымда, төрде отырған Имашев: «Вот ты какой?!» деп, сәлемімді де алмай, үстелді жұдырығымен дүрс еткізді. Сосын: «Сендер «Жас тұлпар», анау-мынау деп өзеуреп жүрсіңдер. «Жас тұлпар» деген жиырмасыншы жылдары қазақтың ұлтшыл, кертартпа ұйымы болған, сендер солардың қалдықтарысыңдар. Идеология партияның жұмысы, оған ешкім де араласа алмайды. Сондықтан тыныш жүріңдер!» деп әжептәуір ашуланып, бұлқан-талқан болды. Жалпы, «Жас тұлпар» деген атауды өзіміз тауып қойдық. Бұрын осындай атаудағы ұйым болды деген бекер сөз. Не керек, орталық комитет, идеология бөлімі біздің ұйым туралы арнайы адамдарын сала отырып, алдын ала көптеген мәліметтерді жинастырған. С.Имашев қазақ халқы үшін жаман адам болған жоқ. Талап солай еді. Қазақстанда партияның орталық комитеті оқу-ағарту саласының меңгерушісі болып Тоқтығали Жангелдин қызмет етті. Ұлы Отан соғысы ардагері, партизан болды. Менің шешем тұста қатты сырқаттанып, Мәскеуден Алматыға кеттім. Дәл сол кезде Т.Жангелдин Мәскеуге барып, менің үзеңгілес әріптестерімді жеке-жеке әңгімеге шақырып, алакөлеңке кабинетте, беттеріне шам түсіріп қойып сөйлесіп: «Сендер ұйым құрып, жұмыс жүргізу әрекеттеріңді тоқтатпасаңдар, бәріңді Алматыға қайтарып аламыз. Қиындыққа тап болып, жұмыссыз қаласыңдар!» деп қысым жасапты. Алайда, біздің жігіттердің әрқайсысы әбден ысылған, қалыптасқан, мұндайда өздерін қалай ұстау керектігін жақсы біледі. Сыр беру, қорқу дегенді қаперге де алған емес. Десек те, біз үнемі сақтық шараларын естен шығарған жоқпыз. Осындай жағдайлардың бәрінің де басы-қасында Болатхан Тайжан жүрді. Кейін Алматыға оралдық. Ұмытпасам, 1970 жылы болуы керек, Алматыда Махамбет Өтемісұлының 145 жылдығына арналған рухани кеш өткіземіз деп ұйғардық. Бірақ жергілікті билік бұдан жаман сасып, қорықты. Ал біздер үшін Махамбеттің жырлары тұнып тұрған өршіл рух болатын.
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңеку-еңку жер шалмай,
Ерлердің ісі бітер ме?!.
Міне, осындай жырлардан рух, демеу алдық, ұлттық намысты қамшыладық. Кешті өткізуге өзіміздің ұйымдастырушылық қабілетімізді салдық. Әнуар Әлімжанов, Мұқағали Мақатаев, Олжас Сүлейменов сынды беделді азаматтар дайындық жұмыстарына қатысып, бел ортасында жүрді. Кешті консерваторияда өткіземіз деп шештік. Өкінішке қарай, кештің басталуына тура бір сағат қалғанда қалалық партия комтиеті «Өткізуге болмайды!» деп тосқауыл қойды. Бұл желтоқсан айының басы еді, сыртта қар жауып тұрған. Олжас Сүлейменов осы сәтті кейін өлеңіне де келтіріп, тосқауылды «рухқа салынған қара құлып» ретінде сипаттады. Біз мойымадық. Екінші реткі әрекетімізге де рұқсат бермеді. Үшінші рет талпынып, әйтеуір жолын тауып, кешті өткіздік. Мұқағали кеште өте керемет рухтанып, өлеңдерін оқыды. Үкіметтен соқыр тиын да алмай, қазақтың ұлттық аспаптарын, салт-дәстүрін насихаттап, жинастырып жүрген Болат Сарыбаев деген азамат болды. Кеште ұлттық дәстүрді дәріптегені үшін оған да құрмет көрсетілді. Сондай-ақ сол кезде Тұңғышбай Жаманқұлов пен Құдайберген Сұлтанбаев есте қаларлық өнер көрсетті. Тұңғышбайдың жалындағын жігерлі шағы, рухтанған зор дауысымен Махамбеттің өлеңдерін оқып, жұртты тәнті қылды. Қысқасы, керемет кеш өткізілді.
фотосурет: С.Торайғыров университеті сайтынан алынды
– Болатхан Тайжанұлы біздің басылымға берген сұхбатында «Жас тұлпар» мүшелері қазақтың рухына қатысты кітап дайындағанын, бірақ ол қатты кедергі көргенін айтқан еді. Осы жайында әңгімелей кетсеңіз…
– Мәскеуден оралған соң біз қазақ ұлтының рухына қатысты көптеген мақалалар дайындадық. Бірақ оларымызды ешкім де баспайды, баспалар ат-тондарын ала қашады. Басымызға пәле жабысады деп қорыққандары ғой. Дегенмен, Жазушылар одағында Ілияс Есенберлин, Олжас Сүлейменов, Әнуар Әлімжанов бізді қолдады. 1973 жылы Азия және Африка елдері жазушыларының конференциясы өтті. Біз осы шараға белсенді араластық. Өйткені «Жас тұлпар» мүшелерін Азия және Африка елдерінің отаршылдыққа қарсы күрес тәжірибесі қатты қызықтырды, тереңнен білгіміз келді. Осыған орай арамыздағы ағылшын, араб, француз және басқа да тілдерді жетік білетін әріптестерімізді, жолдастарымызды көмекке тартып, конференцияда жасалған барлық баяндамаларды аудардық. Ол кітап болып дайындалды. Бұл – бір. Екіншіден, біз Махамбеттің кешін қиыншылықпен өткіздік, енді кедергі көп болады деп қымсынған жоқпыз. Ұлттық рух пен намыс, сезім дегенді ешкім де тежей алмайды. Алматыда «Жас тұлпардың» жұмысын барынша жоғары деңгейде жүргізуге тырыстық, ізденістерге иек арттық, рухани мәселелерге барынша тереңірек ден қойдық. Біз алғаш рет «Көшпенділердің эстетикасы, көшпенділердің өркениеті» деген ұғымды ашуға, оны түсіндіруге талпындық. Әрине, біздің бұл бағыттағы әрекеттерімізге көптеген академик-ғалымдар қарсы болды. Олар да бізді тежеуге тырысты. Бірақ бәрібір жол тауып кетіп отырдық. Біз төл тарихымыздың 15 ғасырдан емес, сонау көне замандардан бастау алатындығына мән бердік. Қараханидтер дәуірінде – 10-11 ғасырлардағы Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқарилардың мұралары, болмаса көне Түркі заманындағы бай мұралар қазақ халқының тарихына да тікелей қатысты еді. Осы дәледдеуге ұмтылдық. Сол кездері аспирант болып жүрген Мырзатай Жолдасбеков үлкен азаматтық ерлік танытып, Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштерін зерттеп-талдап, олардың қазақ тілінің, мәдениетінің тарихына тікелей қатысы бар екенін дәлелдеп шықты. Осы секілді ізденістер нәтижесінде «Көшпенділер эститикасы» атты үлкен еңбек – кітап дүниеге келді. . Еңбекті Мәскеуге атақты ғалымдарға апардық, таныстырдық, олар өте жоғары берді, көшпенділердің мәдениеті философиялық тұрғыдан жоғары деңгейде ашылған деп таныды. Жинақ 3 мың данамен таратылуға дайын тұрған. Алғашқы даналарын авторлар ретінде өзіміз алып, үлкен жұмысымызды атап та өттік. Өкінішке қарай, іле келесі күні 3 мың тираж кітап тұтқынға алынып, орталық комитеттің пәрменімен өртеліпті. Сол тұстары екі кітапқа тежеу салынып, қаулы шығарылды. Оның бірінішісі – О.Сүлейменовтің «Азиясы» болса, екіншісі – біздің «Көшпенділер эстетикасы» жинағымыз. Бірақ Олжастың кітабы кейін қайта шықты, ал біздердікі жоғалып, жойылып кетті. Мұның өзі саяси қуғын-сүргін саналады.
– Мұрат аға, «Жас тұлпар» тек бес-алты жыл ғана әрекет етіп, кейін естілмей кетті» деген пікір айтушылар да кездесіп жүргені жасырын емес…
– Иә, бәзбіреулер «Жас тұлпар» тек аз ғана уақыт әрекет етті, одан соң бастамашыл топ тежеліп, мүлде үнсіз қалды дейтін көрінеді. Бұл мүлде жаңсақ пікір. Біз бүкіл өмірімізді сол ұйымның идеялары аясында өрбітіп келеміз. Сонау студенттік шақтан бастап, бүгінгі күнге дейін «Жас тұлпарда» жүргенде қалыптасқан өмірлік, ұлттық, азаматтық ұстанымдарымыздан, көзқарастарымыздан ешқашан ауытқыған емеспіз, тайқыған жоқпыз. Марқұм Болатхан да өле-өлгенше сол ұстанымдарды маңсұқ етіп өтті.
– Ұлттық кітапхана басшылығынан өз қалауыңызбен кеттіңіз. Қазір қандай қызмет атқарып жүрсіз?
– Былтыр қыркүйек айында Алаштың ардақты ұлы, менің әкем Мұхтар Әуезовтің 110 жылдығы аталып өтті. Әкеміздің өмірі мен шығармашылығын зерттеу, насихаттау бойынша әлі де көптеген жұмыстар жүргізу қажет. Осыған орай Ұлттық кітапханадағы қызметімді тапсырдым. Кітапханадағы басшылық қызметім жаман болмаған секілді. Өзіме қатты ұнады. Көп нәрсенің басын қайырдық. Ендігі жерде, кезінде солақай саясаттың салдарынан, қатаң цензураның күшімен М.Әуезовтің бұрмаланған, қасақана кесілген шығармаларын қайта қалпына келтіру бағытында жұмыс атқармақпыз. Жарыққа шықпаған туындылары, өмірінің зерттелмеген тұстары баршылық, шығармаларын аудару бағытында да қолға алынар іс-шаралар мол. Солардың бәрін реттеу керек. Бұл – ауқымды жұмыс. Осыған орай біз Мұхтар Әуезов атындағы қорды құрдық. Мен сол қордың президентімін. Қаражатымыз баршылық. Қазірге дейін әкеміздің «Абай жолы» романын орыс тіліне қайта аударттық. Сөз жоқ, өте сапалы аударылды. Негізгі аудармашы – орыс тіліндегі жазушы Анатолий Ким. Бұған дейін қазақ тіліндегі көркем шығармаларды көп аударған. Анатолий Кимнің қасына тағы екі азаматты қостық. Олар – Қайсар және Мырзахан деген азаматтар. Тәжірибелері мол. Осылайша, аудармашылар «Абай жолын» орыс тіліне өте сапалы аударып шықты. Кезінде роман-эпопея орыс тіліне аударылғанда қатты редакцияға ұшыраған болатын. Қазір сол тұстағы цензураның сызаттары жойылды. Түпнұсқа қалпында аударылды. Мысалы, Құнанбай қазіргі аудармады мүлде басқаша сипатта. 1952 жылдары әкемізге қарсы қатты шабуыл басталып, Мәскеуге кетуге мәжбүр болғаны белгілі. Соның салдарынан романдағы кейбір образдардың бояуын өзгертті, Құнанбайды бай-шонжар деп жазуға мәжбүрленді. М.Әуезовтің шығармашалығы өте терең жатыр, әлі де жан-жақты мән берілмей келеді. Әкеміз Алашорда азаматтарымен тікелей байланыс жасаған, осы бағытты да жіті зерттеу керек. Айта кету керек, үстіміздегі жылдың 24-28 қыркүйегі аралығында «Бір ел – бір кітап» акциясында жұртшылық жаппай М.Әуезовтің «Қилы заман» туындысын оқиды. Естеріңізде болса, өткен жылы осындай акцияда Абай Құнанбаевтың қарасөздері ұсынылған болатын. «Қилы заманда» көп дүние қамтылған. Уақытында Алаш азаматтары прозада М.Әуезовке, поэзияда М.Жұмабаевқа қатты сенім артқан. Тарихты жазып қалдыруға тартқан. «Қилы заманда» 1916 жылғы көтерілстің ащы шындықтары айқын суреттелген.
– Аға, мәдениеттанушысыз әрі Ұлттық кітапхананың бұрынғы директоры болдыңыз. Қалай ойлайсыз, бізде кітап оқымау деген етек алып бара жатқан жоқ па?
– Кітап оқылмайды деп кесіп айтаға болмас. Әдебиетті құрметтейтін, сыйлатын, рух алатын азаматтар аз емес. Жалпы, кітап оқылмай барады деген қауіп барлық елдерде бар. Сондықтан әлемдегі аса ірі кітапханалардан бастап бәрі жұртшылықты кітапқа тарту мақсатында арнайы акцияларға бет бұрады. Осы бағытта біз де бірталай іс-шаралар жүзеге асырдық. Асырылып та жатыр. Әрине, бүгінгідей жаһандану үрдісінде ұлттық сана-сезімнен ажырап қалмауымыз қажет. Ұлттық сана-сезім дамыған болса, онда адам кітап іздейді. Интернет ешқашан түпкілікті азық бере алмайды. Интернетіңнің берген білімі білім емес. Әрбір адамда азаматтық жауапкершілік деген болуы керек. Кітаптың оқылмауына жеңіл-желпі қарамаған жөн. Ол – өте қауіпті нәрсе. Сайып келгенде, кітап оқымау – Қазақстанның келешегін ойламау. Қазір бәсеке де, тайталас та күшейіп келеді. Қытай, Ресей, АҚШ секілді алпауыттар азын айға білеп отыр. Бізге солардан қалыспау керек. Сондай-ақ Орта Азиялық ынтымақтастық мықты орныққаны абзал Тәуелсіздікті бүкіл бабаларымыз армандады, аңсады. Соған қол жеткіздік. Бірақ тәуелсіздік бір күнде-ақ жоқ болып кетуі мүмкін. Қазір әлемде қақтығыстар аз емес. Мына көрші Ресей бұрыннан ақырын-ақырын індетіп, дайындалып, Абхазия мен Оңтүстік Осетияның азаматтарын Ресей азаматтарына айналдырып, енді жеріне көз алартып отыр. Осылайша, Грузия жерінің тұтастығына нұқсан келтіруде. Жағдайдың бет алысын Ресейдің ақпарат құралдары басқаша көрсетуге тырысады. Бірақ әлемдік қауымдастық мәселенің анығын дөп басып біледі. Батыс елдері Грузияның тұтастығын қолдап отыр. Жалпы, барлық мәселе Грузия басшысы М.Саакашвилиде емес. Тұтастай ұлтты ойлау қажет. Мұның бәрі бізге де қатысты болуы қажет.
– Қазір Петропавл мен Павлодар қалаларының атауы туралы мәселе республикалық деңгейде жиі қозғалатын болды. Қарама-қайшы пікірлер де жеткілікті. Сіздің ойыңыз қандай?
– Екі қаланың атауы бүгін бе, ертең бе, әйтеуір міндетті түрде өзгеретіні анық. Өзгерту керек. Бірақ бұдан қандайда бір саяси астар іздеудің еш қажеті шамалы. Ел, жер қазақ ұлтыныкі, біртұтас қазақ халқыныкі. Сондықтан бәзбіреулердің былшылдарына бола бұқпантайлаудың реті жоқ. Бұға берсек, сұға беретінін қаперден шығармайық. Дегенмен, мәселені өз тарапымыздан у-шу қылудан ада болайық. Қалалардың қазіргі атаулары отаршыл кезеңнен қалғанын бәрі де біледі. Қазақ халқы ешбір ұлтқа, оның дамуына, тілінің өрістеуіне, мәдениетінің насихатталуына қарсы емес. Қысқасы, отаршыл кезеңнің ескі парақтарын аударып, атауларды өзгерту керек.
– «Павлодар қаласы осылай аталса» деп Өзіңіз ойға алған белгілі бір атау бар ма?
– Бәріміз де ойланамыз ғой. Менің жан жолдасым, осы елдің тумасы Болатхан Тайжан үнемі Кереку деп атайтын. Павлодар дегенін естіген емеспіз. Дегенмен, Кереку сөзіне қатысты да түрлі жорамалдар, ғылыми пайымдар айтылып жатыр. Бір қарағанда, Кереку қазақтың тіліне жат емес секілді. Десек те, жіті ойлану, ойластыру керек. Қалай десек те, жергілікті ұлтқа жат атау болмағаны дұрыс. Өңірлердегі өзге ұлттың өкілдері ессіз емес шығар, түсінер. Солай ойлаймын.
фотосурет: С.Торайғыров университеті сайтынан алынды
– Қазақстан Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) 2010 жылы төраға болады. Біз үшін бұл қаншалықты маңызды қадам болып саналады?
– Мен ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуімізді қатты қолдаушымын. Биліктегілердің бұл ұмтылысы жақсы, құптарлық. Бұл қадам мемлекетіміздің демократиялық құндылықтар жолына түсуіне мол септігін тигізеді деп түсінемін. Беделді ұйымға төрағалыққа келу жарық сахнаға шыққанмен бірдей. Жарыққа шыққан соң, өзіңнің кемшілігін, қателіктерін анық көрініп тұрады. Солардың бәрін реттеуге мүмкіншіліктер туындайды. Еуропалық ұйым біздің қоғамдық-демократиялық жағдайымыздың мейлінше жақсаруына, оң бағытқа өзгеруіне, әлемдік стандарттарға сәйкес келуіне ықпал ететін болады. Айта кетейін, біздегі ең сорақы кемішілктің бірі – Парламенттің бір париядан жасақталғандығы. Бұл – ойға сыймайтын, ақылға қонымсыз жағдай. Дамыған елу елдің қатыраны мұндай жағдаймен ене алмайтынымыз ақиқат. Мұны «Нұр Отан» да, Елбасы Нұрсұлтан да, барша қоғамдастық та біліп отыр. Біле білсең, бір партиялық жүйеміз орта ғасырлық мемлекеттің деңгейін танытатын құбылыс болып табылады. Жалғыз ғана партиядан жасақталған Парламент – нонсенс. Сондықтан да еуропалық стандарттарға сәйкес ету үшін алдағы уақытта міндетті түрде өзгерістер болады. Бірақ бұл жағдайды теріс пайдаланып, тағы да жасанды сайлау өткізілсе, бұрынғы қалыппен жүре беретін боламыз. Заң шығарушы органға қолдан жасалған немесе қуыршақ депутаттар барса, ешқандай өзгеріс те болмайды. Сондықтан да алдағы сайлауды талапқа сай өткізу керек. Бұл біздің ел үшін, халық үшін үлкен сын болып табылады. Елдің келешегі үшін әрбіріміз алаңдауымыз қажет. Елдегі кемшілік әрқайсымыздың намысымызға тиетін болуы керек. Ұлтымыздың саны аз. Сондықтан әр азаматымыз өте сапалы деңгейдегі тұлға болғаны жөн. Сапа жауапкершілікпен байқалады. Жаупкершілік білімді тереңдетумен жетіледі. Ендеше біздерге терең білім мен белсенді іскерлік керек.
– Біздегі ұлттық идеологияның беталысы қалай өрбіп тұр?
– Ұлттық идеология – қару. Мысалы, қабырғадағы ілулі қылышты алайықшы, ол – қару, бірақ қылышты қолданбайынша оның қару екенін түсінбейсің. Қылыш іске кіріскен кезде ғана түсінесің. Идеология да сол іспетті. Сөзбен айта бергенше, нақты іспен таныту керек. Теория жағын қуып қажеті жоқ. Теория – тек шатастырулар. Негізгі мәселелерді – экономиалық, әлеуметтік жағдайларды дұрыс шешетін білікті адамдардың қатары артуы керек. «Жас тұлпардың» өзіндік ұлттық идеологиясы болды. Қазіргі қоғамда алдамшы дүниелер өте көп. Оны екшеу үшін ерекше көрегендік керек. Терең білімді талап етеді. Ұлттық идеология бағытында жұмыстар бар, болған әрі бола береді. Ең бастысы – нақты бағыттарға назар аудару.
– Сіздіңше Елбасы Н.Назарбаев жүргізіп отырған саясаттың маңызды тұсы қайсы?
– Елбасы өзінің сарабдал саясатын ойдағыдай жүргізіп келеді. Әрине, жұмыс бар жерде кемшіліктер де болады. Маған ерекше қатты ұнайтыны Нұрекеңнің «Орталық Азия одағын» құру идеясы. Бұл керемет қадам болар еді. Мұны әлемдік саясаткерлер де айтып отыр. Елбасының «Сындарлы он жыл» кітабы шыққанда ол жайында пікірімді де жазғанмын.
– Қалай ойлайсыз, бізде шынайы оппозияция бар ма?
– Мен оппозияцияда жүрген біраз жігіттерді танимын, жақын араласамын да. Өкінішке қарай, олардың көпшілігі алдамшы заманның тұтқынында жүрген сияқты. Қандай еті тірі азаматтар бар. Білімді, парасатты жігіттер жетерлік. Бірақ олар ақиқатқа онша жете алмайды. Ниеттері бар болғанымен, әлсіздіктері әлі де сезіліп тұрады.
– Өзіңіз қай партияның мүшесісіз?
– Ешбір партияның мүшесі емеспін. Барлық партиялардың бағдарламалары көңілімді көншітпейді. Кезінде «Азамат» партиясына бүйрегім бұратын, ол романтикалық партия еді. Қазіргі тірліктері тұманды. Негізі мәдениет саласына ден қою арқылы көп шындықты іздеп табуға болады. Сөздің құдіреті керемет қой, сөздің үлкен күші бар. Соны дұрыс қолдана білу керек. Сен ренжімессің, осы күні қоғамдық ой-пікір тдыршы, қалыптастырушы журналистердің сөздері әлісіз. Тереңдікке бара алмайды. Мысалы, сопылық – суфистік ұғымда ірі өнермен қаруланған саясатшылар сахнаға шығу керек делінеді.
– Сіз үшін сопылық бағыттың, яғни суфизмнің нендей артықшылықтары бар?
– Мен сопылықты құптаймын. Өкінішке қарай, қазір жалған ұғымдарды тықпалап, суфизмнің өңін айналдырып, теріс көрсетіп жатыр. Осындай әрекеттер кең етек алып кетті. Мұның бәрі – теріс түсініктер. Суфизмнің ислам дініне ешқандай қарама-қайшылығы жоқ. Сопылық бағыттан еш қорықпауымыз керек. Кезінде Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұни, Махмуд Қашқари секілді даналар сопылық ағымды әс көрген. Абайдың, Шәкәрімнің шығармаларында да осы бағыт көп қозғаалады. Сондықтан да кейбіреулердің жалған ұғымдарды тықпалауынан шошынып, сопылықты жоққа шығаруға болмайды Сопылықты жоққа шығаратын болсақ, онда Абай мен Шәкәрімді де жоққа шығару деген сөз ғой. Кейбіреулер айтып жүрген бір адамға бола бүкіл сопылық жүйесін қаралау дұрыс емес. Сопылықтың нағыз дұрыс жолын маңсұқ етіп жүргендер де бар. Олардың ізденстерінде терең білім орын тапқан. Жалпы, сопылық жабық жүйе емес. Мұның түп-тамыры Иран жерінде дамыды. Мысалы, «Зороастризм» білімге шақыру бағытын маңсұқтаса, сопылық жүйе біліммен ғашық болуға ұмтылдырады, яғни рухани ғашықтық, өмірді санамен, жүрекпен сезініп-білу. Мұның өзі үлкен білімді талап етеді. Жеке тұлғаның жауапкершілігін ашып көрсетеді.
– Алда – Ораза айы, баршамызға қабыл болсын дейміз. Сіздің Умра қажы атанғаныңызды естіген едік, намаз оқисыз ба?
– Ораза ұстау – парыз. Оны жақсы түсінемін. Екі жыл бұрын Сауд Аравиясына жол түсті. Келелі конференция өтті. Мен «Араб-Түркі қарым-қатынастары» деген тақырыпта дәріс оқыдым. Осы дәрісім жергілікті арабтардың көңілінен шықты. Мені құрметтеді. Меккеге бардық. Арафат тауына барғанда, кәдімгідей нұр жауып тұрғанын көрдім. Тіпті, есім кетті. Сол елдегі Қазақстан елшілігінің кеңесшісі бірге ере барған, ол осының бәріне куә болды. Мұндай жағдайды бұрын олар кездестірмеген екен. Жақсы нышан деп атап көрсеті барлығы. Мұсылман болған соң қасиетті Құранның сөздерін білуіміз керек. Ана жылы Олжас Сүлейменовтің 70 жылдығында осы өңірге келіп, Баянауылға аяқ басқанда біздің құрметімізге мал сойылатын болды. Мал сою алдында бата тіледі. Олжас Құран сөзін онша-мұнша білмейді екен. Мен «Фатиха» сүресін жаттап алғанмын, соны қайырдым. Жалпы, «Фатиханы» үйренуге Болатхан үлгі болды. Ол Құран сөздерін өте жақсы оқушы еді. Соны есіме түсіріп, Болатхан оқығандай әсерге бөлендім.
– Қанша тілді білесіз?
– Қазақ, қытай, орыс, түрік, ағылшын тілдерінде оқып-сөйлеймін. Түркия астанасы Анкарада Мұхтар Әуезовтің шығармашылығына арналған конференция баяндаманы түрік тілінде жасадым. Тілді меңгеремін деген адамға шынайы ниет керек. Жалпы, қазақ ұлты өзге тілдерді меңгеруге барынша бейім тұрады.
– Аға, бір мезгілде қатарласа шығып, замандас ретінде еңбек етіп, Алаш аспанына жарық жұлдыз боп көтерілген Қаныш Имантайұлы мен Мұтар Омарханұлының арасындағы қарым-қатынас қалай өрілуші еді?
– Олардың қарым-қатынасы өте керемет еді. Жалпы, Қаныш, Мұхтар, Әлкей үшейі өте жақсы қарым-қатынаста болды. Әлекең мен Мұхтардың араластығы Ленинградта оқып жүргенде басталған. Біз Мәскеуде жүріп, «Жас тұлпарды» құрып, кейін Алматыға келгенімізде біраз қуғынға ұшырадық Сонда аға буын ақсақалдардың көбі бізден сырт айналды, салқындық танытты. Тек Әлекең – Әлкей Хақанұлы Марғұлан үйіне шақырып, ұзақ әңгімелестік, ескі досы Мұхтарды сағына еске алып, келелі әңгімелер айтты. Қаныш Имантайұлы мен Мұхтар Омарханұлы арасындағы қарым-қатынас Қалмұқан Исабаев пен Бөпежан Аяпбергенов жазған «Қаныш аға осындай еді» деген кітапта кең көрініс тапқан. Осы кітапта олардың қарым-қатынастары да, қуғын көрген кезеңдері де баяндалады. Қуғын қалай басталған? Қаныш пен Мұхтар пойызбен Мәскеуге бара жатқан жолда менің әкем Семей жеріндегі ядролоық сынақтар туралы сөз қозғаған. Сонда әкей Қанекеңе: «Сен Курчатовты жақсы танисың, халқымызға қасірет әкеліп отырған сынақтарды тоқтату жөнінде неге айтпайсың?» деген екен. Кейін Қаныш аға Курчатовпен сөйлескен, мәселені алға тартқан. Курчатов: «Мұның бәрін билейтін тек Берия» депті. Дегенмен ол сынақтарды жер үсті емсес, жер астына ауыстыруға қолдау жасап көрейін депті. Кейін солай болды да. Бірақ Қаныш пен Мұхтар елге келгенде іле қуғын басталды да кетті. Ана бір жылдары Қаныш аға «Едіге батыр» жырын жарыққа шығарды. Қаралаушылар осыны да айтып, айыптады. Әкем Мұхтарға идеологиялық сипаттағы айыптар тағылды. Мұның бәрі аталмыш жинақта жақмсы айтылған. Алматыдағы Дзержинский көшесіндегі бұрынғы қазақ драма театрында жиналыс болыпты. Қаныш пен Мұхтардың мәселелері қаралған. Жиыннан соң екеуі көше бойымен кетіп бара жатқанда оларға қарсы шыққан белгілі адамдар көшенің басқа жағына ауысып кетіп отырған. Ешқайсысы жоламаған. Қаныш біздің әкейді соңғы сапарға шығарып салды. Кейін аз уақытта өзі де қайтыс болды. Менің әкем сияқты Қаныш аға да Мәскеудің Кунцевадаға ауруханасында операциядан кейін көз жұмды. Сырқаттанып жүрген кезінде Қанекең менің шешеммен сөйлескісі келгені бар. Мен сонда Қанекеңмен бірінші рет кездестім. Нағыз ұлы тұлға екені бірден аңғарылады. Оның асыл да абзал, ұлты үшін туған жарық жұлдыз екендігі сөйлеген сөзінен, іс-қимылынан, болмысынан-ақ бірден сезіледі.
– Әлем таныған ұлы тұлғаның ұрпағы болу Сізге қаншалықты жауапкершілік жүктейді?
– Әкем көзі тірісінде біздің азамат болып қалыптасуымызға назар аударды. Тәрбие сіңірді. Алдағы уақытта әкеміздің 50 томдық шығармалар жинағы шығады. Сонда бала күнімнен бастап маған арнаған хаттары, жазбалары да бар. Әкей бала кезімізде бізді табиғатқа көп шығарып, қырғыз ағайындардың арасына жиі апаратын. Атақты Саяқбай Қаралаевтың орындауында Қырғыздың «Манасын» тыңдатушы еді. Біз Ернар екеуміз қырғыз жырын түсінгенде «балаларым қырғызшаны да түсініп жатыр» деп қуанып еді. Әкеміз жақсы тәрбие сіңірді. Мамандық таңдағанда ол кісі менің араб тілі маманы болуымды қалады. Бірақ мен мектепте неміс тілін оқыдым. Ал Шығыстану институтына ағылшын тілін оқып-бітіргендер ғана алынады екен. Сөйтіп мн қытай тілі мамандығна бет бұрдым. Әкем оған қуанды. Ол кезде мен он алты жастамын. Әкей: «Қытай тілінде қазақтың тарихына қатысты көптеген деректер бар, сен қытайшаға үйренесің, қытайдағы қазақ тарихына қатысты мол мұраны тереңнен зертетйсің» деген еді. Әкеміздің қолына қалам ұстап ең соңғы жазған хаты Семейдегі Абай ауданында тұратын Кәмен Оразалинге және Балташ есімді ақсақалға жолданды. Бұл Мәскеуде операцияға жатар алдында 40 сағат бұрын жазған хаты болатын. Семейдегі ағайындарға «Балам Мұрат елге бара жатыр. Оған менің әкемнің туып-өскен жерін, ата-бабаларының мекенін көрсетіңдер, дұрыстап таныстырыңдар» деп жазған екен. Ал маған: «Сен Семей өңіріне барасың. Күнделік жазарсың. Кейін оны маған көрсетерсің» деді. Өзі операциядан кейін Ыстықкөлге баратынын айтты. Бірақ оған жетпеді. Әкей өмірден озып, мен Семейге бара алмай қалдым. Бір жылдан соң «Жас тұлпарды» ұйымдастырған біздер – Болатхан Тайжан және тағы да басқа жігіттер ел арасына шықтық. Семейге де барып келдік. Семейдегі ағайындар әлігі хатты менің қолыма ұстатты. Әкейдің ең соғы хаты. Қазір ол Семейдегі Бөрілі жерінде – әкейдің туған мекеніндегі музейде жәдігер болып тұр.
– Аға, отбасыңыз жайында айта кетсеңіз…
– Зифа-Алуа есімді бір қызым және Мағжан есімді бір ұлым бар. Қызым тұрмыста, Голландияда тұрады. Күйеу баланың есімі – Роберт, ұлты голландтық. Олардан екі немере бар. Күйеу балам қазақшаға жетік, әкейдің «Қорғансыздың күні» шығармасын голланд тіліне аударған, мамандығы – арабтанушы-ғалым. Отбасында бәрі қазақша сөйлейді. Қызым шығыстанушы, Махмұд Қашқаридің «Диуани Лұғат ат Түрік» шығармасын тұңғыш рет орыс тіліне аударған. Ұлымның есімін Мағжан Жұмабаевтың құрметіне қойдық. Ол кезде атақты ақын әлі де ақтала қоймаған еді.
– Әңгімеңізге рахмет! Әрдайым аман болыңыз!
Сұхбаттасқан – Асыл ӘБІШЕВ.
