Сайлау Әшенұлы Байбосын – көрнекті қаламгер, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, журналист, өлкетанушы, ҚР еңбек сіңірген мәдениет қызметкері.
Ертістің Павлодар өңірінде алғаш рет «Айдын» атты әдеби журнал жарыққа шыққалы белсенді әрі тұрақты авторына айналды. Оның поэзиялық, сатиралық, тарихы-танымдық туындылары, өлкетануға арналған зерттеулері оқырманның зор қызығушылығына ие болды. Қаламгер қазір де осы тұғырдан таймай, өңірдің ғана емес, тұтас ұлттың әдебиеті мен тарихына, мәдениетіне аса зор еңбек сіңіріп келеді.
Сайлау Әшенұлының «Айдын» журналы мұрағатында сақталған сатиралық туындыларын қайта жаңғыртып, «Aiqara.kz» порталының оқырмандарына ұсынамыз.
Сайлау БАЙБОСЫН
Партия бөліс
Біздің жырақта жатқан «Жыраққалған» ауылындағы саяси жағдай кейінгі кезде керемет ушығып тұр. Бәрін басынан бастап баяндайын.
Қайсыбір күні Мықтыгүл екеуіміз (біздің үйдегі кісі) азанғы шайымызды алдымызға енді ала бергенде, ауыл әкімі Әңгірбайдың көмекшісі ақ шұнақ қыз алып-ұшып кірді. Жұмысы тым асығыс болса керек, бір яағы босағаның ар жағында:
-Сәләтсіз…, срочно акиматқа…, партиядан кісілер келеді, – деді алқынып.
«Партиясы несі, кісісі несі?» деп Мықтыгүл екеуміз аң-таң болып отырғанда, есікті тарс ұрып шығып кеткен әлгі қыз қайта кіріп, біздерге бастан-аяқ бір қарап алып, көңілі толмаған кейіппен: «Киініп келіңіздер», – деді. Біздің Мықтыгүлден сөз қалған ба, дереу «ответный» берді: «Жоқ, шешініп барамыз!». Бәйбішемнің мінезін білетін хабаршы қыз абырой таппасын білді ме, «как хотите» деп иығын бір қиқаң еткізіп, есікті бұрынғыдан да қаттырақ серпіп кете барды.
«Әкімат шақырады» деген соң, бас екеу емес, Мықтыгүл екеуміз «барымызды киіп, байлауышымызды салып» дегендей, ентігіп жеттік. Біраз адамның басы құралып қалған екен. Алдыңғы қатарда осы ауылдағы орыс тілінің бірден-бір жетік маманы саналатын орта мектептің директоры Тырақбай отыр екен. Жеті айлығында шала туған бұл немені қол-аяғы тырбиған арық болған соң, әкесі Әусекең марқұм Тырақбай атапты. Бірақ, өзін танымайтын ортада «Турок-бей» деп таныстырып жүреді. Бұл жазғанның қай жерде оқып, қалай диплом алғанын сайтаным білсін, әйтеуір орысшасы өзім деңгейлес. Өткен жылы аттестациялық комиссияның төрағасына «Газель» деген сөзді қателесіп «козел» деп айтып, қызметінен шығып қала жаздаған. Айтпақшы, тағы бір қызығы бар. Биыл облыстан тексеріс келеді деп, мектеп абыр-сабыр болды. Ауыл мектебінен «ши шықса», аудан үшін оңай шаруа емес. Келетін тексерушінің көңілін табу керек. Аудандық оқу бөлімінің әдіскері, шалақазақтау жігіт Тырақбайға телефон шалады: «Едет комиссия из области, два мужика, «телки нужны». «Телка» дегені «современный» тілмен айтсақ – қыз-келіншек дегені ғой. Яғни, «тексерушінің көңілін көтеретін қыз-келіншек тауып қой» дегені. Мұны Тырекең өзінше, «комиссияға сиыр керек екен» деп түсініп, ата-аналар мен мұғалімдерден ақша жинап, бір шу болған.
Тырекеңмен иықтас, осы ауылдағы білікті саясаткер болып саналатын Көсу ағамыз жайғасыпты. Шәпкісінің бір құлағы салбырап, әдетінше ара-тұра қалғып кетіп отыр. Көсекеңнің сонау кеңес заманынан бері «түртіп жіберетін», яғни домалақ арызды ермек ететін әдеті бар. «Екі совхоз директорын, үш зоотехникті соттатқан» деген «құрметті атақ» бұл төңіректе осы кісіде ғана. Көсекеңнің: «Қарағым, менің қаламыма ілігіп кетіп жүрме!» деген «қанатты сөзі» біздің ауылдың тарихнамасында мәңгіге қалатын шығар.
Көсекеңмен қатар басына қарқарадай ақ кимешек салып, алтын зерлі қамзол киген Балдыбике апамыз орналасыпты. Бұл кісінің салтанатты бейнесі біздің сұрғылттау топқа жараспай-ақ тұр. Кезінде бұл апамыз талай азаматты «аһ» ұрғызып, талай атқамінердің «нақсүйері» ретінде «Валька красавица» атанып, Қырым мен Қара теңіздің қызығын көрген адам. Кейінгі жылдары ауыл әйелдерінің айтуынша «тоқтап», емшілік жолға түскен. Қазір осы төңіректегі басы ауырып, балтыры сыздағандар «Емші апаның» (ел солай атайды) алдынан өтеді. Тіпті, ауылда дәрігердің жоғын да елемейміз. Алда-жалда кәсібін сұрай қалған адам болса, апамыз осы мені шынымен білмей ме дегендей мүсіркей қарап, өте маңызды түрде: «Қалқам, мен кісі қараймын!» – дейді. «Адам емдеймін» дегеннен гөрі «кісі қараймын» деген сөздің керемет «эффектный» естілетінін сонда білдім. Жуырда үйдегі жалғыз ешкіні беріп, осы кісінің «от всех болезней» (Мықтыгүлдің айтуы) деген ішірткісін ішіп, отбасымызбен ішіміз өтіп, есіміздің кеткені бар. Ішіміздің қатты бұзылғаны сонша, бұрынғы ауруларымызды таза ұмытып кетіппіз. Міне, емшіліктің «құдіреті» қайда!
Жарайды, бірді айтып, бірге кетпейін. Бұл үшеуінен кейін ауылдың өзім деңгейлес «простой смертныйлары» орын теуіпті. Әлгіндей болмай бүйңрдегі есіктен ауыл әкімі Әңгірбай келді. Соңында шашын тақырдың аз-ақ алдында қылып қидырған, қайқы бел қарагер келіншек пен көзілдірігі өзінен үлкен, үйткен сирақ секілді тапал қара бар. «Партияның адамдары» осылар болса керек деп топшыладық. Меймандарды президиум есебіндегі сынақ үстелдің жиегіне қонақтатқан әкім мырза тамағын бір кенеп, қолындағы сиырдың тіліндей қағазына қарап алып: «Тауаршы, сигодна…» деп бастай бергенде, қарагер келіншек: «да, уж, говорите на государственном» деп кіржің ете қалды. Сөзін бастамай жатып, ескерту алған әкіміміз сәл-пәл абдырап, екі танауын кезек шұқып (сасқандағы әдеті): «Жолдастар!» деп жалғап келе жатыр еді, сөзге қалғып отырған Көсеу ағамыз килікті.
-Әй, слушай, қарағым, осы сендер «жолдастарды» қашан қоясыңдар? Қай заманда, қай қоғамда өмір сүріп отырмыз, ә?
-Енді… ескі әдет қой, – деп берекесіз ыржиып, төбесін қасыған Әңгірбайдың берекесі біржола кетті. Соғымға шақырған жерде табандаған бір сағат «тост» айтып, елді ығыр қылатын қасқаны бұл жолы қара басты.
-Сонымен құрметті… нелер, тойыс кімдер, бүгін біздің ауылға партиядан нелер кеп, бізді нетпекші, кешіріңіздер, біз партияны не қылсақ деген оймен нетіп отырмыз…
Қарагер келіншектің шыдамы бұдан әрі жетпеді білем: «Ладно, я сама представлюсь» – деп орнынан тұрды.
Негізі, партияны ақшалы адамдар құрады деуші еді, рас болар. «Партия келіншектің» үстіндегі көйлегінің бағасы біздің ауылдың «жылдық бюджетінен» әлдеқайда артықтау сияқты көрінді.
-Во-первых хочу сказать са-ла-мат-сын-ыздар ма?!
Бұл шіркіннің қазақшасы тым жұтаң екен, қол басындай сөмкесінен бір жапырақ қағазын алды (қазақша мәтіні болса керек).
-Біздің партиямыздың названиесі «Отбасы и очаг касы». Очаг – это домашний уют, тепло. Сокращенно айтсақ: «ОБОК». Да, кішкене нелеу… но главное не название, а дело, как говориться… Кешіріңіздер, мен кішкене орысша нетіп… біз многодетныйларға көп қараймыз. Кстати, бұл жерде многодетный мамалар бар ма?
Халық әрі-бері қозғалақтап, күбірлесіп, бәрінің назары біздің Мықтыгүлге ауды. Жасыратыны жоқ, Мықташ екеуміз (Мықтыгүлді айтам) кейінгі бірнеше жылда, социализм тілімен айтсақ, «жоспарды асыра орындап», бала санын алтауға жеткізіп тастағанбыз. Әңгірбай ымдап «тұр» деген соң, сүйретіліп Мықтыгүл орнынан тұрды.
-Вот, вы какая, неше баланыз бар?
-Алты баласы бар, – деді Әңгірбай елден бұрын әңгірлеп, дәл бір өзі туғызғандай.
-Алты бала?! Какая прелесть! – Қарагер келіншектің таза есі кетті. Бұл ауылға партияның жұмысымен емес, әдейі Мықтыгүлді көруге келген адам сияқты. – Вот вы обязательно біздің партияға кірілуініз (кіруіңіз дегені) керек.
Сонымен, ұзын сөздің қысқасы, жиналыс Мықтыгүл бастаған он шақты әйелдің (бәрінің 5-6-дан баласы бар) «ОБОҚ» партиясына кіруімен аяқталды. Жиын соңында қарагер келіншек Балдыбике апамызға қарап: «Апа, теперь нам дайте бата!» деп қолын жайып еді, манадан бері назардан тыс қалып, терісіне сыймай отырған апамыз: «Шырағым, менің батам екінің біріне беріле салатын «привет» емес, бата іздеген адам үйге келеді!» деді нығыздап. Жиын соңында «ОБОҚ» партиясының біздің ауылдағы штабы құрылып, Мықтыгүл оның төрайымы болып бекітілді.
Осыдан соң-ақ әртүрлі партия өкілдерінің біздің ауылға сапары жиіледі. Келесі келген партияның атауы «Ағыл-тегіл» екен. «Мақсатымыз, – деді өкіл болып келген кертпеш танау, қозы қарын жігіт, – баяғы ит май жемейтін ағыл-тегіл заманды қайта орнату, осы өңірді төрт түлік малға толтыру. Аманшылық болса ауыздарыңыз аққа, ауларыңыз атқа тиеді!». Халық мәз: «Шіркін-ай, ел үшін туған азамат екен, тіл-көзден аулақ болсын!». Кқөсеу ағамыз бастаған он шақты адам осы партияға кірді.
Келесі партияның ныспысы «Ожау-инвест» деді. Құлаққа тосындау естілген соң барып едік, өкілі сөйлеп тұр екен.
«Біз «ожау» деп елді «образно» алып отырмыз. Мақсатымыз осыған инвестиция тарту. Құдай қаласа, өңірлеріңізді түрлендіріп, өмірлеріңізді гүлдендірмекпіз». Сөз білетін жігіт екен. Ара-тұра осы төңіректе жасап өткен белгілі-белгілі адамдардың атын атап, «сол кісілердің аруақтарын разы етелік» деді дауысы дірілдеп. «Қайтсін-ай, ел баласы ғой!» деп екі-үш кемпір көзіне жас алды. Бұл партияға менің Дымқыл, Шипай секілді құрдастарым бастаған бір топ адам мүше болды.
Бұдан кейін… бұдан кейін шынын айтсақ, партиялар мен қозғалыстардың санынан жаңылып қалдық. Ер мен әйелдің арасын… і-і-і… не қылатын, ит пен мысықтың құқығын қорғайтын, шет елге апарып жұмысқа орналастыратын (жасы 18 бен 20-ның арасындағы бойжеткендерді), шенеунік біткеннің «халық жауы» екенін дәлелдеп беретін, алдағы он шақты жылда ауылдағы азып-тозған ағайынды басқа планетаға көшіретін, әйтеуір не керек, толып жатыр…
Соңғы келген партияның атауы «Қаламұш» екен. Сөз алған жігіт: «Біз негізінен творческий адамдарға қолдау жасаймыз, араларыңызда ондай кісілер бар шығар» деді. Әңгірбай дереу мені көрсетті. Анау жылы «Атыңнан айналайын «Жыраққалған», бұл күнде быт-шыт болып құлап қалған» деп басталатын туған ауылыма арнаған екі-үш шумақ өлеңім аудандық газетке басылып, содан бері ел ішінде «ақын атанып жүргем.
-Так-так, – деді партия жігіт, – значит, ақынсыз? Кітабыңыз шыққан шығар?
-Жоқ енді шығады, – деп Әңгірбай менен бұрын әдетінше бір өтірігін қыстырып жіберді.
-Хорошо, шықпаса көмектесеміз, сіз тек жазыңыз. Ел ішіндегі таланттарға көмек жасау – біздің міндетіміз.
«Жақсы сөз жан семіртеді» деген рас қой, дәл Мұқағалидай болмасам да, өзімді әжептәуір қаламгер сезініп қалдым. «Қаламұшқа» мен және Тырақбай бастаған біраз ауыл интеллигенттері мүше боп кірдік.
Бір қызығы, талай заманнан бері «шәй» деспей, қолдағысын бөліп жеп отырған ағайынның ортасына осы партия келгелі жік түсті.
Өткенде Кәкпірдің үйіндегі «омыртқада» елдегі саяси ахуал талқыға салынып, соңы жанжалға ұласып, «ағыл-тегілдің» жігіттері «Ожау-инвестің» мүшелерін ептеп «нетіп» жіберсе керек. Оған біздің Мықтыгүл бастаған «ОБОҚ»-тың өкілдері саяси наразылық білдіріп, Шілікбайдың үйіндегі шілдехана баспасөз мәслихатын өткізіпті.
Алдағы жексенбіде ауылдағы ең «крутой» саналатын шаруашылық басшысы Арсызбайдың үйінде той. Сегізіншіде оқитын боқмұрыны аудандық олимпиадаға қатысып, сегізінші орын алып кепті. «Барлық не дегізбейді?» дегендей, малын қайда шашарын білмей отырған Арсызбай «бәрібір жуам» депті. Ол жерде де саяси мәселе әңгіме болуы мүмкін. Сондықтан, жағдайдың алдын алып дегендей, «Қаламұштың» жігіттері мен «Смерч» (смерть чиновникам) партиясының лидерлері біздің үйде бас қосып, бір «самопалды» бөліп ішіп, саяси блок құрдық. Кім біледі, ертеңгі күн не боларын. Саясатта бәрі мүмкін ғой!
Депутатымыз келе жатыр
Ауыл бүгін абыр-сабыр. Депутатымыз келе жатыр дейді. Қай депутаты несі? Неше депутатымыз бар еді?! Өзіміздің ан-а-ау жылы сайлап алған жалғыз депутатымыз ше, сол келмекші екен. Қандай қуаныш десеңізші! Кезінде ел болып бір ауыздан дауыс беріп, содан осы кісі (і-і-і, атын ұмытыппыз) парламентке өтті деп естігенбіз.
Өзі де бір ұяты бар, саналы азамат екен. Қайсыбір депутаттар секілді апта сайын ауылға шапқылап, жағдайымызды сұрап, мазаны алған жоқ. Сайланып алған соң, қарасын батырған. Шынын айтсақ, төрт-бес жыл көрмегесін аты түгілі, түрін де ұмытып қалыппыз. Бірақ, не десек те өз депутатымыз ғой, келгенде қара басып танымай қалмайық деп абыржып-ақ тұрмыз.
Енді сол депутатымыз бүгін келмекші дейді. Азамат екен әйтеуір, ұмытпапты. «Келем, күтсін!» депті. Екінші мерзімге дауысқа түспекші екен. Несі бар, көмектесеміз, береміз даусымызды, азаматтан аяймыз ба?!
Бүгін ауылдағы бас көтеріп, қыбырлауға жарайтынымыз түгел аудан жақтан келетін айдау жолға қарап телміруліміз. Қандай болды екен бес жылдың ішінде, өзгеріп кеткен шығар? – дейміз әскерден баламыз келетіндей қобалжып.
Бірақ бізде бір ыңғайсыз жағдай болып тұрғаны. Ол кісі депутат болып сайланғанда ауылымызда самаладай жарқыраған электр жарығы болушы еді. Қазір жоқ. Анау бір жылы аудан жақ «арыздарың көбейіп кетті» деп, жарығымызды біржола өшіріп тастаған. Сол-ақ екен, ауылдағы «кәсіпкерлер» электр сымының желісін тегіс ағытып алып, тапсырып жіберді. Енді депутатқа не бетімізді айтамыз, білмеймін!
Осы депутатымыз дауысқа түсіп жүргенде, елдің іргесі де бүтін еді. Күнкөріс қиын деген «сылтаумен» қазір тең жарымынан көбі қаңғып кеткен. Енді қарасаңыз, қаптап тұрған құлаған қора мен есік-терезесі үңірейген иесіз үйлер. Тіпті депутатқа көрсетуге ұят-ақ!
Ойбай-ау, бәрінен бұрын аудан мен екі арадағы жолды айтсаңшы. Мәшине тұрмақ, жяау адам сүрініп құлайды. Осындай жолмен жүргесін, депутатымыздың ана жүзіктің көзінен өткендей шетелдік көлігі не болмақ?! Тіпті айтуға ыңғайсыз!
Құдай-ау деймін, ана жылы осы кісі сайланарда ауылдағы орта мектептің бүлдіршіндері болашақ депутатымызды ортаға алып, суретке түсіп еді-ау? Қырсыққанда сол мектебіміз де жабылып қалды. Ауылдағы он-он бес бала көрші ауылға жаяу қатынап оқиды.
Қазір айтсам нанбайсыз, сол кезде бізде телефон байланысы да бар еді. Депутатымыздың келер-келмесін ылғи «звандап» біліп отыратынбыз. Қазір ғой, екі көзіміз төрт болып, жолға қарап тұрғанымыз. Ойпырым-ай, ол кісі келгесін: «Телефондарыңыз қайда, ауданмен хабарласа қояйын» десе не дейміз? Масқара болдық қой!
Сонымен депутатымыз келе жатыр дейді. Ауылдың түрі мынау: не бетімізді айтамыз, білмеймін. Просто, неудобно болып тұр!
Телебезір
Біздің үйдің телебезірі тіл-ауыздан қалғалы жылдан асып кетті. Жұрттыкіндей «цветной» болмаса да, бала-шағаны алдандыруға тап-тамаша еді.
«Адыра қалғыр, төбесінен тоқпақтамасаң, тойып алғандағы сен сияқты, тілі байланады да қалады» – деп біздің Мықтыгүл төбесінен жұдырық айырмаушы еді, шынымен-ақ адыра қалды. «Шіркін-ай, осы қыстан аман шықсақ, Мықтыгүлді базарға салсам да, балаларға бір «қытайский» телебезір әперем» деп жүргем. Бір қызығы бұл проблема күн жылына бере өзінен-өзі шешілді. Тіпті телебезір іздемейтін болдық.
Бұл күнде жұмыссыздық дегенде әбден еті үйренген ауылдағы ағайынның іздейтіні қысыр әңгіме, сосын жиналып алып, қолдары талғанша карта соғу.
Күн сәскеге таяна бере, малы барлар малын өріске шығарып, малдан ада болғандар ұйқысын қандырып дегендей, аяңдап ауылдың ортасындағы бұрынғы мәдениет үйінің құландысының төңірегіне жиналамыз. Кезінде ауылымыздың мақтанышы болған осы бір ғимаратты анау жылы шаруашылық басшысы Арсызбай бұзып алып, қалаға апарып коттедж салып алған. Дегенмен қалқайған бір қабырғасының көлеңкесі бізге жетіп тұр.
Ауылдағы белгілі саясаткер Көсеу ағамыздан бастап, еркеккіндік атаулы күнде осы жерде бас қосамыз. Ой, сосын бұл арада не бір әңгіме қозғалмайды дейсіз?! Әлемдегі саяси-экономикалық жағдай, Ресей Президенті Путиннің өзіміздің Жабысқақ руынан екендігі (себебі сонау жылдары Бүтін деген бір атамыз итжеккенге айдалып кетіп, соңынан Ленинградта тұрақты қалыпты-мыс. «Дәл осы Володя шапаты бойлы адам еді» дейді Көсекең. Енді бұл «жаңалықты» баспасөз бетінде дәлелдемекші. Айтпақшы Жабысқақ атам балалары боп Путинге хат жолдап, қонаққа шақырып қойдық. Қазір бір сиыр жемдеп, тосып отырмыз, келіп қалса қамсыз болмайық деп). Одан соң бұл жерде аудан әкімінің тоқалының бар-жоғы, Кәкпірдің көрші ауылға күйеуге қашып кеткен қызының не себептен қайтып келгені, Қалақбайдың үйіндегі қалжада болған қатындар төбелесінің неден шыққаны, ауа райы, әйтеуір қозғалмайтын әңгіме жоқ. Бір жақсы жері – біздің ауылда көрсететін екі телеарнаның толық бағдарламасы да осы жерде сарапқа салынады. Әрине, бағдарлама жаңалықтардан басталатыны белгілі. Жаңалық болған соң ол – саясат. Бәріміз әуелі Көсеу ағамның аузына қараймыз. Көсекең жарықтық әңгімені қашанда ынтықтырып алып бастайтын әдетімен, ең әуелі насыбайын атып баптанып алып, менің үшіншіде оқитын кенже ұлымды қасына шақырады: «Әй, күшік, кел, арқамды қасып жіберші, осы бір жауырыны түскір…». Топ баланың ішінен атап тұрып ұлымды шақырғанына мен де әжептәуір көтеріліп қаламын. «Бар, бара ғой, атаң шақырады!» деп жан-жағыма қораздана қараймын. Ақыры жиналғандардың дегбірін тауысып барып, Көсекең де сөйлейді-ау.
«Әй, мынада бар ғой, мынада ес жоқ!» деп ауылдың күнбатыс жағын нұсқайды. Бәріміз бір кісідей Көсекең нұсқаған жаққа қараймыз. Сонау ауданнан келетін айдау жолға дейін қыбырлаған тірі тышқан көрінбейді. Тек, әудем жерде Әукіманның құйыршығы құрттаған қызыл қашары ғана рақаттана сүйек шайнап тұр. Апыр-ау, қызыл қашар «оңбайтындай» не жазып қалды екен деп айран-асыр болып, сұраулы жүзбен қайтадан Көсекеңнің аузына қараймыз.
«Бушты айтам!» дейді Көсекең, біздің осыншама сумилығымызға риза болмаған кейіппен. Бе-е-ау, қайран Көсеке! Өйтпесең бүкіл Жабысқақ атам баласы болып өзіңе бас ұрамыз ба» шынында да Америкасы түскір батыста екен ғой! Сонымен әңгімені Буштан бастаған Көсеу ағам әлемдік саясатты сараптап кеп, Қазақстанды бір айналып, аудан мен облысты сүзіп, өзіміздің Жыраққалған ауылын ауызға енді алғанда, күн төбеден ауып-ақ кетеді.
Көсекеңнен кейінгі сөз бұрынғы әдебиет пәнінің мұғалімі, қазіргі жұмыссыз Дымқылға тиеді. Мұның бір қасиеті – таңды-таңға ұрып латынамерикалық сериал көреді. Дықаң осыны майын тамызып тұрып айтқанда, өзіміз Бразилия мен Аргентинада жүргендей керемет бір күй кешеміз. Оның сериалға берілгендігі сонша, үйіндегі қара төбетінің аты Фернандо, екі сиырының бірін Санта, бірін Белинда деп атайды. Бұзауларына Хуан Карлос, Бруно деген атау берген. Ол ол ма, пәленбай жыл отасқан үйдегі Мәкіш жеңгемізді өткен жылы төлқұжат үстеліне апарып, атын Марисабэлл етіп өзгертіп әкелді. Енді өзіне Диего деген ат алам деп құжат дайындап жүр. Мұның бұл әрекеті жөнінде Көсеу ағам: «Азан шақырып қойған аттарыңды өзгертіп, Жабысқақ атамның сүйегіне таңба салдыңдар, сол Бразилияңа біржола кет!» деп шешім айтқан.
Күн еңкейе, мәжілістің соңына таман кезек спорт жаңалықтарына жетіп, сөз бұрынғы денешынықтыру пәнінің мұғалімі Қисыққа тиеді. Тілінің тұтықпасы бар ол жазған, бөгеліп қалған жерінже қол-аяғын қимылдатып жалғап беретіні бар. Өткенде ағайынды Кличколардың жекпе-жегін көрсетем деп, ербеңдеген қолы байқаусызда жанында тұрған Жұлқынбай жындының желкесіне тиіп кетіп, соны жанжалға ұласа жаздағаны бар…
Сонымен… жарайды, мен қозғалайын. Әне, терезеден көріп тұрмын. Сәскеде суға құлаған жылқы құсап, Көсеу ағам бастаған бір топ адам мәдениет үйінің құландысын бетке алып тартып барады. Жер бетінде не жаңалық, өзгеріс болып жатыр екен, мен де біліп қайтайын. Айтпақшы, телебезірлеріңіз болмаса біздің ауылға келіңіздер, өкінбейсіздер!
Өзің кінәлісің!
Мықтыгүлді биыл түлен түртіп, дүкен ашайық деген бір «бастама» көтерді.
-Әй, мынау мұрнынан суы аққан Дымқыл ғұрлы жоқсың ба, отыр әне, бір емес, екі дүкен ұстап! Давай, қозғал!
Шегінер жол жоқ, «қозғалуға» тура келді. Бұрын кім дүкен ашып көрген? Әркімнен сұрастырсам, әуелі өтініш жазып, аудан әкімінің орынбасарына баруым керек екен. Онымен азды-көпті таныстығым бар. Сонау жас шақта қызға бірге қырындап дегендей, біраз уақыт жерге жүргеніміз бар. Соңынан ол «өсіп» камсамолға барды, одан әрі кетіп берер мекеме басқарып, ана бір кездерде мемлекет мүлкін талан-таражға салғаны үшін деп, үш-төрт жыл «ана жаққа да» барып келгені бар. Тіпті сол жақтан оралғасын, кездейсоқ көшеде ұшырасып, екеуміз баяғы күндерді еске алып, бір «самопалды» бөліп ішкеніміз де есімде. Жекешелендірудің жаңа басталып, абыр-сабыр болып жатқан кезі еді. «Көрерсің әлі, біздің уақытымыз жаңа келді» деген еді ол сонда. Рас екен. Аз жылда аудан әкімінің орынбасары болып шыға келді. Өткенде бір жиынды жерде кезіге қалып, жалпаңдап сәлем беріп едім, көрмегенсіп өте шықты. Енді амал жоқ, алдына кіру керек. Кезекке жазылып, табандаған бір апта күтіп жүріп, әйтеуір «кіру бақытына» ие болдым.
Абажадай кабинеттің босағасын абайлап қана аттасам, телефонның тұтқасына жабысып, есі-құты қалмай біреумен сөйлесіп жатыр екен. Негізі, жоғарыда отырған, өзіне әмірі жүретін бір мықты болса керек, асты-үстіне түсіп өліп барады. «Әрине, Жәке, әрине, сіз айтсаңыз болды ғой, өзіме сеніңіз… мен бұл жерде не үшін отырмын, қатырамыз…». Тіпті телефонның тұтқасының ішіне кіріп кетуге бар. Құдды құйрығын бұлғаңдатқан ит сияқты. Кенет сүмірейіп тұрған мені көріп, қабағы кіржің ете қалды.
-Так, слушаю.
-Мен мына бір шаруамен…
-Короче!
-Өтініш әкеп едім, дүкен ашпаққа…
-Что, дүкен? Бәрің миллионер болғыларың келеді, ә? Біз отырмыз мында, бюджеттің жалақысымен, ел үшін, сендер үшін, понимаешь? Бар, бара тұр, некогда қазір өтініш қарауға…
Сүмірейіп қайта шықтым. Үйге баруға бет жоқ, сүйретіліп Дымқыл досыма келдім. Менің әңгімемді бастан-аяқ тыңдаған Дымқыл:
-Қалай бардың? – деді.
-Жаяу…
-Білем самолетпен бармағаныңды, қолыңда не болды?
-Өтініш…
-Одан басқа?
-Басқа не болуы керек?
Дымқыл менің осыншама сумилығыма таң қалып, осының есі дұрыс па дегендей біраз қарап отырып:
-Ей, көке, сенің құр өтінішің кімге дәрі, әлде бүкіл ауданда сенен басқа өтініш жазатын кісі жоқ деп пе едің?! Өтініштің ішінде «бірдеңе» болуы керек, қазір тәртіп солай, әйтпесе көресің, қағазың әлі бір жыл жатады. Орынбасардың еш кінәсі жоқ, өзің кінәлісің!
Мұндай «тәртіптің» барын кім келген, үйге келіп жағдайды Мықтыгүлге баяндадым. Амал жоқ, екеуміз әрі-бері ақылдасып, балаларға шайлық қылып отырған қасқа сиырды сатып, Дымқылдың ақылымен «көк қағаздарды» өтініштің ішіне салып, орынбасарға қайта кірдім. Ақша шіркіннің құдіреті бар ма, бұл жолғы қимылым сәл батылдау, оның рұқсатын күтпестен, өтінішімді үстеліне қойдым.
-Так, слушаю вас.
-Өтініш еді, ашып, оқып көрсеңіз…
-Та-а-ак, дұрыс, дұрыс. Дүкен ашам дейсіз ғой, дұрыс екен. Қазір нарықтың талабы солай, біз шағын бизнесті қолдауға қашанда міндеттіміз. Хорошо, барыңыз, кешіктірмей жауабын береміз.
Төбем көкке жеткендей, мәз болып шықтым. Менімен кәдімгідей сіз деп сөйлесті. О, құдіретің күшті ақша! Мүмкін еместі мүмкін ететін ақша!
Сөйтіп, әкімнің орынбасары өтінішке қол қойды. Енді шаруам реттелді ғой деп жүрсем, менің қағазыма қол қоятын әлі талай мықтылар бар екен. Архитектор дей ме-ау, жер жер бөлімі дей ме-ау, салық комитеті, санитарлық бақылау, әйтеуір толып жатыр…
Бәрінің де босағасын бір-бір аттап шықтым. Еститінім баяғы сол әңгіме: «болмайды, мүмкін емес». Түк бітіре алмай шыққан соң, амалсыз Дымқылға барам. Ол да бір сөзінен айнымайды:
-Қолыңда не болды?
-Түк те…
-Өзің кінәлісің!
…Сонымен не керек, «ана кісілердің» қолына қыстырамыз деп қолда бардың бәрін саттық. Қарызға кірдік, банктен несие алдық. Он шақты рет облыс орталығына барып келдім. Ондағы мықтылар да «бірдеңе» дәметеді екен. Ол жақты да риза еттім. Сонымен не керек, өлдім-талдым дегенде, армандаған құжат та қолға тиді-ау!
Тау төңкеріп тастағандай, деміме нан пісіп Мықтыгүлге келіп, рұқсат қағазды алдына тастадым. «Мә, аша бер дүкеніңді!». Байқаймын Мықтыгүлдің баяғы екпіні жоқ сияқты.
-Оу, не болды, қуанбайсың ба?
-Нақұрыс-ау, бұл дүкенге мені қойып сатпақпысың? Тауарды неменеге алмақсың? Шенеуніктердің алақанына саламыз деп қолда бардың бәрін тауыстық. Бар, дүкеніңмен бірге құры!
Амал жоқ, сүмірейіп тағы Дымқыл досыма кеттім, қандай ақыл берер екен.
Көнетін заман
Телефон шыр етті. Облыстық газеттегі таныс жігіт екен: «Сәке, бүгін кезекші едім, бірінші бетке егін орағы туралы бір-екі ауыз ақпар қажет болып тұр. Біреулерден біл де, маған хабарлай қойшы» – деді.
Дереу аудандық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығына телефон шалдым. Ұлты әлде орыс, әлде жөйіт, онымен аса таныстығым да жоқ. Әйтеуір, мұрны қып-қызыл боп жүретінін білемін.
«Да!» – деді трубканы көтерген соң менмендеу дауыспен. Жағдайды айтып едім: «Мен қазақ газеттеріне ешқандай мәлімет бермеймін!» деп тарс еткізіп қоя салды.
Алда, атаңның аузын! Ашумен аядай кабинетті алты айналып шықтым. Бірақ «іш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқтың» кебі. Облысқа телефон соқтым: солай да солай…
Сол қызылмұрынның қызметі қазір бұрынғыдан да жоғарылаған. Енді хабарласар болсам, ол маған «даннай» бермек тұрсын, ата-бабамнан бері қопарып боқтауы да мүмкін. Не істейміз, көнеміз… Көнетін заман болып тұр ғой… әзірше…
