Белгілі этнограф ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі ЖӘНІБЕКОВ қазақ халқы мәдениетiнiң, ана тiлiнiң, салт-дәстүрi мен әдеп-ғұрпының жаңарып-дамуына сүбелi үлес қосты. Шымкенттегi Шығыс жастарының көсемi Ғани Мұратбаев ескерткiшiнiң орнатылуына, Отырардағы Арыстанбаб, рухани астанамыз – Түркiстандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенелерiнiң қалпына келiтiрiлуiне, Ленинградтағы Эрмитаждан Тайқазанды алдыруға, Батпақдаланы игеруге, Шардара су қоймасын салуға, Арыс-Түркiстан каналын қазуға ұйтқы болды. Ұлтымыздың таланттарына да қамқоршы бола бiлдi. Оның бастамасымен елiмiздiң көптеген жерiнде, мәселен, Отырар, Әзiрет Сұлтан, Тараз, Үстiрт секiлдi этнографиялық мұражайлар ашылып, «Адырна», «Алтынай», «Сазген», «Сырнай», «Шертер», басқа да фольклорлық өнер ансамбльдерi, Арқалық қазақ сазды драма театры дүниеге келген.
«Қазақ ұлттық қолөнерiнiң мәдениетi», «Эхо…», «Жаңғырық», «Уақыт керуенi», «Жолайрықта», «Қазақ киiмi», «Ежелгi Отырар», «Тағдыр тағылымы» атты еңбектерi жарық көрген. Осы тұлға жайында әдебиет зерттеушісі, филология ғылымдарының докторы Құлбек ЕРГӨБЕК біраз бұрын сұхбатында (qazaquni.kz сайты) былай дейді:
– …Жеке өмірден рахат таппаған соң, қоғам өміріне ерте араласып, бар жас ғұмырын жәмиғат тірлігіне арнаған. Жастай тесік өкпе болып өскен Өзбекәлі қаршадайынан жасу орнына жалындап, адымы тұсалу орнына аршындап, халық ісіне жегіліп кете барған… Өзі айтатын, «бала шағымда, жетімсіз, жаралы жетім шағымда маңдайымнан ағайын сипамағандікі ме, әлде бар табиғатым ба, әйтеуір ағайынға суықтау болдым, болмағырға болысқым келмейтін, бар қазақты бөле-жармай бірдей көрдім, жанарында оты бар жалынды жасты көрсем, ішін танысам жан тартып жақсы көрдім» деп. Осынысы рас, расы былай тұрсын, өмірлік ұстанымына айналған ақиқат.
Бетке айтады, турасын айтып, турап сөйлейді, адалынан іс істейді.
Оңтүстік Қазақстан облыстық Жастар ұйымының жетекшісі болып жүргенінде өзінің де, жастардың да идеалы – Ғани Мұратбайұлына ескерткіш қойғызғысы келеді. Облыстың шовинист басшысы Макаров (М.Әуезовтің «Өскен өркен» романында Карпов. Қ.Е.): «Ескерткіш орнататындай сенің Ғаниың Ленин бе еді?» – дейді кекетіп. Қаржы қаратпай, бәле қылады облыстың бірінші басшысы. Өзбекәлі Жәнібек облыс жастарын жинап, сенбілік ұйымдастырады да, қаржысын Ғани ескерткішіне жұмсайды. Қазақ жастарын Макаров мал бағуға үндейді. Жастар жетекшісі: «Мал бағу жақсы болса, облыстың славян ұлтты жастары неге бақпайды?» – деп қасарысады. Көрдіңіз бе, Өзбекәлі мансап ойлап жүрген жоқ. Ұлттың ар-намысын, істің пайдасын (тәрбиелік мәнін) ойлап жүр. Мансапқор болса, сөйтер ме еді? Облыстың бірінші басшысымен шарпысу қайдан оңай болсын? Өзбекәліні облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы қырына алады, соңына түседі. Егер, Өзбекәлі Жәнібек республикалық Жастар ұйымына ауысып үлгермегенде қызметінен төмендеп кетуі де әбден мүмкін еді-ау деп ойлаймын. Алматыға табаны тие тұңғыш рет Республика Жастар ұйымына ғимарат соқтырды. Оқушылар сарайы алдында Ғаниға ескерткіш қойғызды. Медеуді қолға алды. Москвада Ваганьков зиратына қайта-қайта барып, Ғаниды жерлеуге қатысқан замандастарын алға салып, бірге барып жүріп, басына ескерткіш орнатқызды. Оны бүкілодақтық шара етіп өткізді. Қазақстан Жастар ұйымының бірінші хатшысы тұңғыш рет Бүкілодақтық Лениншіл Жастар ұйымының Бюросына мүше болды.
Республика өнерпаз жастары шетелге шыққанда домбыраны алып баруға (өнер көрсетуге) ВЛКСМ жетекшілері қарсы болғанда Өзекең: «Ондай болса мен лениндік ұлт саясаты бұрмаланып жатыр деп пресс-конференция беремін де, Қазақстанға қайтамын. Біздің делегация шетелге бармайды!» депті басшыларына. Олар шарасыз көніпті. Өзекең пайда ойламаған, ар ойлаған азамат еді.
Менің бір бақытым – ол кісі Қазақ ССР Мәдениет министрінің бәленбайыншы орынбасары болып қызмет атқарып тұрғанда қолында істедім. Ол кісімен қызметтес болу – бақыт десе де, сор десе де болады. Қарамағындағы азаматтарға талапты қатты қоюшы еді Өзекең. Бірақ әділ болатын. Рушылдық, жүзшілдік батпағына батпаған, кіршіксіз таза. Жұмыста өзін де, өзгені де аямайды. Қарамағындағы жастардың рухани өсуін, түлеуін қатаң қадағалайтын. Өзіне ілесіп, іс барысында өсе алмасаң – сорың сол! Аямайды. Онда мынау алыс, мынау жақын деген әңгіме болмайды. Тіпті, принцип жолында орысыңды да аямайды. Қазақша айтқанда, жұмыс талап еткенде орысыңды да, орыс болып жазылатын өзге ұлттардың өкілін де зар қақтырады… Пайымы дұрыс емес пе, министрдің өзіне тіке сөйлейді! Тіпті, Орталық Комитеттің Бөлім бастығына, идеология жөніндегі хатшысына да тікіленгенін жақсы білемін. Сонда ұстанар темірқазығы – ұлт мәдениеті, мәдениеттің ұлттық арнада өсіп-өркендеуі. Мансаптан айырылып қалармын деп бүгілген, бүгежектеген күні жоқ. Соның өзінде бақталастары болмаса, былайғы жұрт Өзекеңді өлердей жақсы көрді. Мен куәмін. Көзі тірі егде, егделікке бет бұрған жандар куә. Қаншама ауыр сөздер естідік уақытында. Титімдей де ренжіген емеспіз. Өйткені, ол ауыр сөздер ұлт мәдениетінің мүддесі үшін айтылды. Өйткені ол ауыр сөздер Өзбекәлідей ұлт ісіне барынша берілген азамат-қайраткердің әділетті жүрегінен шығып жатты. Қалай өкпелейсің?! Өкпелей алмайсың! Кезінде небір ауыр сөздер естіген, тіпті, жазасын алған азаматтар бүгінде өздерін Өзбекәлі шәкіртіміз деп мақтанады. Өзбекәлі шәкірті емессің десе қапаланады. Міне, парадокс!
Қазақ мәдениеті ол жылдары (жетпісінші жылдар) сырты қазақтікі атанғанымен, ішкі мазмұны іріп-шіріп біткен еді. Ол жылдары «советтік ұлт», «советтік мәдениет» деген сөздер, ұғымдар ғылыми терминге айналып үлгерген болатын. Жасаулатып, алаулатып мақтанышпен айтылатын. Қазақтар «қара орыс» атандық. Өзбек ағайын «Орыс болу үшін алдымен қазақ болу керек» дейтін. Ал Өзекең министрлікке келген соң бұрын болмаған музей бөлімі ашылды, жергілікті жерлерден бастап республикаға дейін өлкетану, мемориалдық сипаттағы музейлер қаптай ашылды, қайта экспозицияланды. Торғай өлкетану музейінің атына қараңыз: «Сақтан бүгінге дейін…»
Жалпы өнердің қаншама атрибуттары, жанрлары, түрлері бар, соның баршасы қалыпқа келе бастады. Нәтижесінде қазақ мәдениеті еңсе көтерді, ұлттық сипаты артты, өлген «қошқар мүйіздер» қайта тірілді. Құлағалы тұрған тарихи жәдігерліктер қайта қалыптанды. Егер, Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи мавзолейі, Тараздағы Айша-бибі, Маңғыстаудағы Үстірт ескерткіштері, Жезқазған жеріндегі Едігеге, Шыңғысханға қатысты ескерткіштерге ғайыптан-тайып тіл бітсе, «Өзбекәлі, Өзбекәлі…» деп күбірлер еді…
Мезгілдік саясаттың емес, ата-баба рухының айтқанын істеген Өзбекәлі Жәнібек осындай жетелі істерінің арқасында Қазақ ССР Мәдениет министрлігінің бәленбайыншы орынбасарлығынан да қуылып тынды ақырында. Бір облыстың облыстық атқару комитетінің төрағасының құрылыс жөніндегі бәленбайыншы орынбасары….
Қолдан жасалған қолапай болмаса, халықтың шын ұлы көзі тірісінде ұлықталмайды. «Ешкім де өз елінде пайғамбар емес.» Көзі кетер-кетпесте дүр етіп абыройы көтеріліп те жүре бермейді. Ол үшін уақыт алмасуы керек. Ол үшін көзкөргендер сарқылуы керек. Демек, Өзекеңді бағалау, қадыр-қасиетіне жету де келешек ісі.
Дәл қазір қазақ елі Өзбекәлі Жәнібектің қадір-қасиетіне жетті деп айта алмаймын.
Ол – болашақтың Адамы!
Асыл ӘБІШЕВ.
