Мұхтар МАҒАУИН,
Халық жазушысы
Ахаңның өзгеше бір сыпатты тағы бір еңбегі – 2006 жылы топталып шыққан бір томдық естеліктер жинағы. Мемуар – біздің өрелі, озық әдебиетіміздегі кешеуіл қалған жанр. Барды түгел жайып салуға мүмкіндік бермеген советтік тар қалып, ақыры ешқайда бұрғызбас қатаң цензура өз алдына. Баяғы революцияшыл Сәкен Сейфулиннен бастап, соншама дарынына қарамастан, теріс идеология ықпалымен қаншама жалған ақпар қалдырған Сәбит Мұқановқа, яғни «Тар жол тайғақ кешуден» басталып, «Өмір мектебінде» ұласқан жаңсақ тәжірибе өз алдына. Бүгінгі кеңшілік замандағы естелік жазбалардың өзінде өтірік пен шындық араласып жатады. Тіпті, кейбір үлкен жазушыларымыздың шығармашылығында. Тамаша, әсерлі мемуарды масаттана оқып отырғанда, кенет күні кеше өзің де куә болған әлдебір жағдаяттардың көпе-көрнеу қалай бұрмаланғанына қарап, басқа тараптағы, жаңа ғана сенген, қабылдаған оқиғалардың өзіне күмәнмен қарайсың. Анығы – жанр табиғатын танымаудан. Қандай да естелік қиялдан тумай, өмірлік, нақты деректерге құрылуға тиіс. Қазіргі қазақ мемуарының жекелеген бір үлгілері ғана көңілге қонатындай. Мәселен, Бекежан Тілегеновтің жазбалары. Сырдаң баяндалса да, шындық ауқымынан таймаған Серік Қирабаевтың естеліктері. Осы орайда, Ахат Жақсыбаевтың естеліктері бір жосын. Алдыңғы ағалар – Сәбит Мұқанов пен Ғабиден Мұстафин туралы, кейінгі Бекежан Тілегенов, Оралхан Бөкеев туралы. Ұтымды сыпаты – шынайы, табиғи қалыбы. Қазіргі қазақ мемуарының озық үлгілері қатарында деп едік.
…Енді Ахатты Ахат қылған ақиқат мінезге қатысты бір-екі мысал.
Әйгілі желтоқсан дүрбелеңінен соң, Мәскеу, бүткіл Советтік империя «Қазақ ұлтшылдығы» деген мәселе көтерді ғой. Бүгінде «ұлтшыл» лақабы – өзінің бастапқы, жағымды мағынасына оралды. Тіпті, ұлттық санадан кенде, бірақ атақ шығарудың жолын тапқан жағдайлардың өзі «мен ұлтшыл едім, сол үшін жапа шектім» деп сөйлейді. Ал ол кезде ұлтшылдық – нағыз жаулық есебінде. Сонымен, Мәскеуден бастап, барлық ақпарат кеңістігінде «қазақ ұлтшылдығы» әшкереленіп жатыр. Қашанда қысылтаяң кезде халқына қарсы күрескер жандайшаптардың даусы өктем шығады. Сондай некестің бірі – «Правда» газетінің меншікті тілшісі Есілбаев деген болды. Кезекті әшкере мақаласын жазарда «қазақ ұлтшылдығының ордасы» Жазушылар одағына келеді ғой. «Жұлдыз» журналына. Маған дейінгі заманда. Бұл кезде Ахаң журналдың жауапты хатшысы. «Сіздің журналда Россия жазушыларының шығармалары неге басылмайды?» – деп сұрапты, пәле іздеп. Мұндай алмағайып кезеңде, қитұрқылап, әрқилы бұлдыр жауап беруге болады. Бірақ Ахаң турасын айтыпты. «Жұлдыз» – қазақ тіліндегі жалғыз әдеби журнал. Сол себепті басылмайды». «Онда тым құрса орыс жазушыларының аудармаларын жариялауы керек қой?» Ахаң тағы да тура тартыпты: «Бұл – аударма журнал емес!» Бұралқы Есілбаев қуанып кетеді: «Міне, Қазақстан Жазушылар одағында ұлтшылдық сана қалыптасқан» деген үкімін компартияның орталық органы, құдіретті «Правда газетінде жарияға шығарады. Әлдекімнің құты қашар еді, Ахаң мәу деген жоқ, ал әдеби жұртшылық мәз болды.
Екінші жағдай – өз ішіміздегі қызық. Шамасы 1993 жылы. Күшіне кіріп тұрған Назарбаев барлық ақпарат басшыларын шақырып, пресс-конференция өткізеді ғой. Әрқилы, мәнсіз, жарамсақ сұраулар қойылып жатыр. Сонда бір кезде Ахаң қазіргі қазақ ауылында қалыптасып тұрған ауыр жағдай, жаппай таршылық жөнін айтып, халықты мынау қыспақтан құтқару үшін қандай төтенше шаралар қолданылуы керек деген сауал тастайды. Назарбаевтың талағы тарс айырылыпты. «Қандай қиыншылық? Қандай қыспақ? Қалеке, айтыңызшы, осы жақында ғана сізбен бірге ел аралап қайттық қой! Өз көзіңізбен көрдіңіз. Ешқандай таршылық жоқ!» – депті. Қалекең, яғни Қалтай Мұхамеджанов әзілге сүйеді ме, біз барған жердің бәрінде керемет молшылық болды деген тұрғыда жуып-шайып жіберген екен. Ал біз – қаламгер қауым жамырай күлдік, қалған жұрт Ахаңның батылдығына таң қалып, күн-көсемнің түйсіксіз мінезін тани түссе керек…
Не керек, айта берсе әңгіме көп. Ұзақ өмірдегі көп қызықтың қайсын түгендерсің. Қимас дос төңірегіндегі хикая тіпті ерек. Ахаттың анасы – жиырма жас ішінде серігі майданда қаза тауып, қолда қалған үйелмелі-сүйелмелі үш ұлын тәрбиелеп жеткізген, бұдан соң барақат жағдайда немерелерін қызықтаған абзал әже туралы, Ахаңның өмірлік қосағы, мейірбан, ақылды Клара туралы, екеуі әлпештеп өсірген нәзік қыздары Меруерт, қазақы тәрбиелі келін Зәуре мен парасатты кәсіпкер ұл Мұрат туралы, ең аяғы, кісілікті құда Жүсіпәлі Нүкетаевқа қатысты қаншама лепес ойда тұнып тұр. Алайда, мұндай шағын толғаныс емес, үлкен естеліктің жүгі. Бәлкім, алдағы заманда Ахат туралы жайыла жазармын. Жазылмай қалса да уақасы жоқ. Жүрекжарды негізгі ойларымыз таңбаға түскен сияқты.
Ахат бақытты ғұмыр кешті. Өзінің байыпты ақылы, ұстамды мінезі, ақ-адал болмысымен, армансыз өтті. Денсаулығы мықты еді, қайратты еді, он бес жыл болмаса да, жеті-сегіз жыл жүре тұрса керек-ті. Тәжді тажал аталатын ғаламат дерт көлденеңнен алып кетті. Иманы кәміл болсын. Бәріміз де баратын жер. Әйткенмен ішің ашиды.
Менің жетпіс жылдық мерейтойым шет елде өткеріліп еді. Прага қаласы, Влтава өзені, «Еуропа» атты кемеде. Сәскеден түн ауғанға дейін, Чех жұртының Алтын астанасын қақ жарып өтетін тымық дария бойымен, жоғарылы-төмен, ілгерінді-кейін саяхаттап жүрдік. Мол дастарқан, ән-күй, тілектес сөздер, кеменің екі қабатында қатарымен дабыралы, сырлы би. Едіге баламмен қызметтес әрқилы ұлт өкілдері бар. Туған елден арнап келген дос-жаран, туыстар жөні бір бөлек. Барлық жұрт көңілді, көтеріңкі мерей үстінде. Қимай әрең тарады. Сонда, ертеңіне Едіге айтып еді: «Көке, достарыңның бәрі жақсы ғой, бірақ Ахат ағаның саған деген ықылас-пейілі мен тілектес көңілі өзгеше екен!..» – деп.
Иә. Қайран Ахаңның өзі де ерекше бір жан еді ғой!..
Силвер Сприн, Мэриленд, АҚШ.
25.1.2022 ж.
«Қазақ әдебиеті» газеті.
