Жаңғырық: Айдын – 20 жыл
Кезінде «Айдын» журналының белсенді авторларының бірі ретінде танылған Әміржан Болатханұлы болашағынан үлкен үміт күттіріп, шығармашылығы алдыңғы толқын ағаларынан оң баға алған еді. Әттең, оның ғұмыры келте болды. Біз «Айқара» сайтының оқырмандарына Әміржанның шығармашылығын қайта жаңғырта отырып, бір әңгімесін ұсынуды жөн көрдік.
Лайканың лайсаң өмірі немесе Тасадағы тағдырлар
(1-бөлім)
Түнгі жаңбырдың соңғы нөсері жорғалап, ауылдан аулаққа ауытқып кеткеніне бірталай уақыт өтті. Тымырсық ауаның тұнщыққан деміне дем беріп, иіні қатып, кеберсіген жер аузына аз да болса су тамызып өткендей. Көше бойындағы кішкене көлшік іспеттес жаңбыр суы әр жерден күн сәулесін бетінде бір билетіп еріксіз жанарыңды жарқ еткізіп, мені көрдің бе дегендей жасырынбақ ойнағысы келеді.
Ауылдың батыс жағын шетке ала жарқырап жатқан айнаға, әлдеқайдан арсалаңдап келе жатқан ақ күшік шолп еткізіп айна көлшікті сындырып, быт-шытын шығарды. Ақ күшік әлденені қуып, ауық-ауық көкке екі алдыңғы аяғын басынан асыра көтеріп, ауыз мен аяғын бірге сермеп қап, алға қарай ытқып түседі. Бұл ақ күшік осы көлшіктің оң жағында көк дуалды, үлкен қоңыр шатырлы ақ үйдікі еді. Әрине ақ күшіктің қожайыны аяқ-қолы сидиған, өңі ақшыл, жирен шашы әрдайым жылтырап тұратын, екі көзі күнәсіз, жайбарақат қоңырқай түсті – Дәулет деген жеті жасар батыр.
Дәулет нағашы атасының үйіне өткен сенбіде келген. Сол келгеннен ақ күшікті қайдан әкелгені белгісіз, сол күні кешкісін кеудесіне қысып алып келді. Өзі аппақ күшіктің қара көздері мен кішкене сүйір мұрны қандай жарасады, бейне бір сүйкімді ақ аюдың қонжығы дерсің. Борбаң-борбаң етіп шақырсаң, аз тұра қалып: жақсы сөздер күтердей елең етіп, еш жатырқамай жаныңа келеді. Уақиға былай басталып еді. Дәулет қаладан келген күні Ыбырайым шалдың немерелерімен жасырынбақ ойнап жүріп, көршісінің ауласында ағараңдап-құралаңдап жүрген Қарала қаншықтың үстіне бір, мойнына бір мініп ұмар-жұмар боп жатқан күшіктерді байқап қалады. Енді еш ойынға зауқы соқпай, сол күшіктерден көзін алмай, ағаш қоршаудың тесігінен сүт пісірімдей уақыт сығалап тұрды.
– Кә, кә, мә, мә, – деп арасында ысқырып өзімен-өзі толқып тұр. Сөйтіп тұрғанда сол үйдің ішінен үрпек бас, жыпылық көз Ерка жүгіріп шығып, күшіктердің қасына кеп, желкесінен бір-бірлеп қысып жоғары көтере бастасады. Енді кезек ақ күшікті кішкене қолдарымен қас қолдап қысып жоғары көтергенде, ақ күшік еш дыбыс шығармаса да, көздері еріксіз зорлыққа көндігіп тұрғандай телміре қарап жазықсыз көздерін қағып қалды. Дәулет ақ күшікті аяп кетті. Ерка жоғары қылғындыра көтергенде, өзінің желкесінен біреу тартқандай, жон арқасы өздігінен тыз ете қалды.
– Ерка, бері келші, – деді Дәулет ағаш қоршаудың үстіне мініп алған соң. Ерка ақ күшікті қоя беріп, қолындағы қағаз сырылдауығын бір тартып қап, жүгіре басып Дәулетке келді. Ерка:
– Не, сен менің күшіктерімді көрдің бе? Олар менің айтқанымды орындайды, олардың қазіргі бастығы менмін, – деп, мұрынының лайсаңын жеңімен сүртіп күшіктерге бір Дәулетке бір қарай берді. Дәулеттің ішіндегі қызғаныштың қайнаған өрті сондай, еш ойланбастан:
– Ерка, анау ақ күшікті менің су жаңа добыма бересің бе? Сенде қарашы, әне, әне қаншама күшіктерің бар, а, бересің бе? – деді біржақ ұртын бұлтита. Дәулет біржағынан кеше ғана папасы дүкеннен әперген қымбат, бағалы добын қиғысы келмесе де, ақ күшік одан да бағалы, қымбат болып кетті.
– Иә, берем, әпкел добыңды, тез, – деп Ерканың екі көзі жайнап кетті.
Өстіп ақ күшік Дәулеттің иелігіне өткен болатын.
Күз. Сарыарқаның сары белі сыздай бастағандай, жер қойнауы да салқындап сазара бастады. Көк дуалдың іші кең айнала, терезе алдында өскен теректің уыстап ұстаған сары жапырағын тентек жел жұлып әкетіп, әр жерге шашып жатыр. Жапырақтың иіріле жөңкілген көші бірін-бірі қуаласып, жел қанатына жабысып, қораның оң жағындағы ағаш үйшіктің алдын орай беріп, үйшік пен шарбақтың қуысына келіп кіріп жатыр. Шап-шағын, ағаштан шатырланып жасалған, әдемі үйшік – Лайканың үйшігі. Лайка – бұл біздің баяғы қорбаңбай ақ күшігіміз. Дәулет өзі сол ақ күшігіне Лайка деп ат қойып, үш ай жазғы каникулын бірге өткізген. Ол сол Лайкасын алып келгеннен кейін, жолдастарын да ұмытты. Күні бойы ермегі Лайканы еркелетіп, құшақтап, әжесінен сүт сұрап беріп тамақтандырады. Ақ күшігімен әр күні тілдеседі, өзара сөйлеседі. Ақ күшік үйшігінің ішінде жатып үрсе, ырылдаса, онысы ашуланып мені қашан шығарасың дегені, ал қыңсылап жата берсе қарны ашқаны, қолын немесе аяғын келіп жаласа, сағынғаны деген сияқты Дәулеттің өз түсінігі өзінде болатын. Шынында да екеуі бір-біріне жете бауыр басты. Дәулеттен бара-бара бір елі қалмайтын болды. Атасына екеуі бірдей мал жайылымнан қайтарда алдынан шығады.
Алғашқы екі ай өткен соң, ақ күшік аты көмескіленіп, Лайка деп атала бастады. Өйткені Лайканың да күн сайын аяқтары ұзарып, мойыны жуандап, түр-тұлғасы ірілене бастады. Дәулеттің оқуы басталатын болған соң, мамасы келіп алып кеткен болатын. Дәулет кетерінде Лайканы мойнынан құшақтап, өзінің үйреткен сәлемдесуін қайталады. Ол оң қолын алға созып алақанын ашса, Лайка сол алақанға оң аяғын қояды. Бұған мәз болған Дәулет:
– Лайка, сен білесің бе? Мені де мұғалім оқытады, сабақ үйретеді, ал мен саған үйретем ұқтың ба? Мен қазір қалаға оқуға кетемін, ал сен каникулда қаласың, жазда сенде сабақ басталады. Лайка сол сәтте Дәулеттің қолын иіскеп тұрды да, бір рет жалап алды.
– Білем, ақ күшігім, сағынасың, бірақ мен қыста да келем, сен қорықпа, атаңа көмектес жарай ма! Ал мен кеттім, – деп Лайканың басынан ұмаждап сипады да, жүгіре басып мамасымен бірге машинаға отырып жатты. Лайка бірдеңені жүрегі сезгендей қыңсылап, ауп-ауп деп бір-екі рет қатты-қатты үріп қалды машина қозғалып жүріп кетті. Лайканың осы жолғы қыңсылағаны қарыны ашқаннан емес, жанашыр досының алысқа кеткенін сезгені еді, ал қатты үргені неге мені тастап барасың, мені де ала кет дегені еді. Лайка едәуір жерге дейін машинамен жарысып барып қалып қойды. Дәулет артқа бұрылып әйнектен қарағанда арсалаңдаған ақ күшігі шаң арасынан көрінбей адасып қалғандай болды.
Қыс. Қазір қытымыр аяздың қыспағы қорғансыз жан көрсе қолтықтап па құшақтап кеп сүйеді-ай. Қасарысқан қолдары бір жіберсейші. Лайка бағына орай сыртқы тоны қалың болып біткен. Сондықтан анау-мынау аязға қарамайды. Лайка күндегі әдетінше үйшігінде, бірақ мойнында қарғыбау. Оның жек көретін дұшпаны осы қарғыбау.Желімдеп жұлқып ұстаған темір шынжыр басын сілкіген сайын шылдыр-шылдыр етеді.
Шынжырлаудың да себебі бар.Осыдан бір ай бұрын қарсы бетте тұратын көшенің ар жағындағы Үрімбай ақсақалдың ауласынан өте бергенде, бір топ кішкентай балалар салпаң құлақ Ақтөсті айтақтап тұра жүгірмесі бар ма?! Лайка оқыс оқиғаға жалт қарады да: бұлар да менің жан досым Дәулет сияқты балалар, оның достары несіне ашуланайын, – деп ойлап құлағын жымырып жеделдете басып бара жатыр еді. Ақтөстің арс етіп, тұсынан шыққан даусына тоқтай қалды. Лайка бір дегеннен танымас келбетке айбат шегіп, қарсы тұра қалып еді, Ақтөстен ондай айқасарлық ызғар білінбеді.
Ақтөс: менің мына кішкене қожайындарым ғой, соған қарай итермелеп барып төбелес, қорықпа біз болысамыз – деп еріксіз алып келді, әйтпесе мен де сені сыйлаймын, Лайка,- дегендей қасына жақындап келіп, тұмсығын бір көтеріп тұра қалды да, Лайканы айнала берді. Лайка: «Білем ғой сенің өз еркіңмен жамандық істемейтініңді», – деп отты көздерін Ақтөстің көзіне бір қарап алды да, жақындап кеп оң жақ иықтарымен бір қағысып өтті. Онысы достыққа-достық дегендей серттері секілді.
Балалар шуласып бір-бір ағаш алып Лайканы қорқытып, Ақтөске қуғызып, қызық көреміз деген оймен жан ұшырып келе жатқанда, оқыс оқиға Ақтөстері кері бұрылып қора айналып кетті. Бұған ашуланған тентек Ораз қолындағы ағашын қатты сермеп, айғаймен жолдың бергі бетіне дейін қуып келіп, Лайканы өз дуалының алдында ұруға тайынбайтын қатігездікке дейін барды. Ораз қолдағы ағашын сермеп қалғанда, Лайка кірпік қаққанша кері айналып қолындағы ағаштан азуын қарыстыра тістеп «ыр» етіп жұлып алды. Ораз мұндай көрініс күтпегендіктен, қатты шыңғырып, жылап жіберді де, шалқалап құлап түсті. Лайканың азу тісі аяғыман алды-ау,-деп қолымен бетін басып жатқанда, үйден Дәулеттің атасы шығып, көше жақтан Кенже келіп Оразды орталарына алып абдырасып қалды.
Қазіргі Лайканың иесі Кенже болатын. Бұл осы үйдің сүт кенжесі. Азырақ тебіндеп мұрт талшығы шығып қалған бадырақ көз, намысқой, ыбылжу, қорқу дегенді жек көретін, аздап серілік құратын бозбалақ жігіт.
– Не болды сонша бақырып, тауықтың балапаны да мойыны жұлынарда үн шығармайды, – деп Оразды әрі мысқылдап түйреп, әрі ашуланғанын да білдіріп еді.
– Мен, мен апам үйіне кетіп бара жатқан міне осы жермен, жүгіріп келді де Лайка арс етті, – мен ағашпен жасқап қалғанда ғана тиген жоқ, әйтпесе, жарып жіберетіндей. Ораз кемсеңдеп, ағашын іздей іздей беріп еді, ағашы едәуір Лайканың үйшігінің маңында жатыр екен. Мұны көрген Ораз анау менің ағашым деп айтуға бата алмады. Оны айтса, дуалдың ішіне сенің ағашың қалай кіреді, есік жабық тұрса,- деп өзіне дүрсе қоя беретінін біліп, үйіне қарай өтірік кейіс көрсетіп аяңдады.
Атасы Лайканың қылығына бір таң қалды да:
– Әй, Кенже, байла ананы. Бұны қарайтын қазір Дәулет жоқ, жанағыдай немелердің кесірі тиіп, мертіктіріп жүре ме қайдан білесің? – деді.
Сол күннен бастап онсыз да ішқұса боп жүрген Лайка, ауыр шынжырдың құрсауында қалды. Содан бері аязды күндері ызалана опа қардың үстімен шынжырын ары-бері сүйретіп, кейде өне бойын ыза кернеп, темір жүгенді қауып-қауып алады. Бір қазыққа байланған соң, таңда тымырсық боп атып, көңілсіз өмірдің көлеңкелі кірпігіне де мызғымас қырау қадапты. Қас қарая алабұртқан аспан әлемі ақ қардың арқасындай астасып жатады. Біресе ықтай соққан бозғылт боран аузына кесек қарды сықырлатып шайнап, сарт-сұрт азуларын айқастыра дыбыс шығарып барып, ұсақталған қиыршық қарды азынан бүркіп-бүркіп жібереді. Мұндай бұлқан-талқан боран басынан сипамайтынын білетін Лайка, үйшіктің ішінде дөңгеленіп, тұмсығын бауырына тығып, есік жаққа сырт жатты. Ысқырған, уілдеп айналаны азан-қазан қылған қайыры жоқ дыбыс, қызығы жоқ тірлік тізбектеле берді…
Көктемнің көгі. Масайраған май ортасы. Қарақат айдын көздің жағалауына жабысқан шыбын-шіркей де мәз, оны қағып қалатын кірпік те мәз. Бұл Лайканың қуанышты көзіне күрке болған кіріпігі еді. Ежелгі дұшпаны шынжырды шаң қақтырып тастап, құлашып кере шауып, кең тыныстағаны – досы Дәлеттің келуінен басталған.
Бұл қызық өмір ұзаққа созылмады. Дәулет тағы да қалаға кетті. Енді ғана қапастан құтылдың дегенде үлкен құрсауға қайта түсті. Шаң қапқан шынжыр еріксіз желкесіне жабысты. Күндерден күндер зулап, іштегі шері шыдатпай, шынжырмен алты азуын сап айқасып, күн батқанша күресетін әдет шығарды. Мұны көрген біреу жынданған, деді, біреуі құтырған мұның көзін құрту керек деді. Әрине, ит өмірі кімді алаңдатып еді, сыртына қарап, ақ-қара жосаны сүйкей берді, сүйкей берді.
Лайка күн тас төбеге шыққан уақыт еді. Аздаған жел жүйкесіндегі жанын жеген ызаға, ызыңдап тиіп, ашу үстіне ашу қосады. Шынжырды шайнап, шыдамы таусылған үй тағысы енді алға жақындап, темір құрсауды сәл босатты да, бар күшімен кейін серпе тартты. Тарс етті. Шынжыр шайқалды. Лайка оң жағымен жер сүзе құлады. Ес жыйып қараса, қарғы баумен шынжырды жалғаған қайыс шорт үзілген екен. Енді не тұрыс, әзір далада ешкім көрінбейді екі аяқтылардан. Лайка шарбақтан жеңіл секіріп өтіп, Дәулеттің кеткен ұзын қара жолына түсіп алып жорта берді. Артына енді қарамайтын секілді. Екі көзі тек алда, бұрын былай қатты жүгірмеген шығар. Міне, ауылдан да алыстай берді. Ұзын қара жолды жиектеп, көз мұнартқан биік-биік үйлерді дәлірек айтсақ, қаланы бетке алып жүгіре берді.
Бірде жортықтап, бірде ағындап ағызып, бірде кібіртіктеп жай жүріп қас қарая қалаға кірді.
Адасу
(2-бөлім)
Бейтаныс маң. Адамдар да өзінің алда көрген адамдарға мүлде ұқсамайды. Сөздері де түсініксіз.Сапырылысқан жұрт. Әр үйдің қуыс- қуысымен жортып жүріп, адамдар аз жүретін гараж қуысына келіп тоқтады. Төрт аяқты мен түгіл, ес білер екі аяқтылар адасатын қаладан жанашыр досым Дәулетті қалай таппақпын. Не оны сұрап алатын тіл жоқ. Тіл бар-ау, мен тек төрт аяқты түсінбесе, екі аяқтылардың өздері бір-бірін әзер түсінеді. Ондайлар маған көңіл бөледі дейсің бе? Әй, адамдар, біздің де тілегіміз, арманымыз бар, біз де сендер сияқты жақсы тұрмыс, қамқорлық, мейірімділікке мұқтажбыз соны түсінсеңдер ғой, – деп Лайка көздерінен ұшқын нұры тайып, мүсәпір күйде сылық етіп, жер бауырлап құлай кетті.
Таң ағарып қуыс–қуысқа күн әжеміз уыстап нұрын шаша берді. Лайка қыңсылап, қиналып көзін ашты. Кешегі шаршағандық па, аштықтан ба әлсіреп қалыпты. Енді орынан көтеріле бергенде, оң жақ қатпалдан үш-төрт көше иттері сап ете түсті. Лайка сасып қалса да, жұлынын үдірейтіп, аузын ақситып айбар шекті. Бұл келген сары ала қаншық, оның алдын орай ырылдап еркін басып адамыдаған сабалақ жүнді қара тазы, оның артын ала омыртқасы ебдейсіз ұзарған кесік құлақ сұр қанден мен бітімі ірі, тықыр жүнді көкжал тектес быртиған бөрі тұқымдас ақкөк ит еді. Бұлардың бәрін артқа тастап ілгері еш қаймықпастан Лайкаға екі адым жерге дейін таяп келген қара тазы еді. Екеуі де отты көздерімен атысты. Ырылдады, бір-бірін сынап тұр. Бірінің көзі тайса біткені. Дәл осы сәтте сұр кандес шәу-шәу етіп Лайканы айнала берді, бірақ батып ештеңе істей алмады. Қара тазы осы сәтті күткендей, арс етіп атылып Лайканың алқымынан жармасты, бұл кезде Лайка кандестің оқыс шыққан шәулігіне қарап көз қиығын соған тастап еді. Қара тазы да аңдып тұрып аузын басты. Екеуі де ұмар-жұмар. Алаң щаң болды. Лайка астына түскен екен, бірақ қара тазының тұмсығын жоғарылата құлақ шекесін қапсыра қапқан азуы айрылар емес. Сарыала қаншық пен сұр кандес Лайканың шабынан тартып, бүйірінен қауып, тиіп-қашып жабылып жатыр. Бір таңданарлығы бәрі түстес көк ит еш талаған жоқ, еш ашумен арсылдап айнала берді. Сол мезетте екі аяқтылардың бірінің лақтырған тасы қара тазының тұмсығына тиді, ол жалт беріп Лайканың тамағын босатып тұра берді. Өзгелер де кейін шегіне берді. Лайканың тамағы қызыл қанға боялып, әлі де ашу-ызаның демі басылмаған кейіппен отты көзін қарсылас иттерге өрттей қадады. Ит екеш иттер де «ер шекіспей бекіспейді» мақалын мақұлық болса да дәлелдеп өткендей.
Бұлардың да өмірі мәз емес сияқты. Бірақ ешкімге тәуелді емес, еш қорлық қиянатсыз қалған-құтқан, қоқыр-соқыр азық тауып қам қылады екен. Лайка мұндай көше иттерінің тірлігіне үйрене алмай, алғашқы жұманы аштықпен өткізді. Көше иттері бейне екі аяқтылардың арасында кездесетін өмір бойы тіленіп, садақа сұраумен сұрыпталған сығандардың өміріне ұқсас. Ары-бері жүрген жүргіншіге мөлейіп көздерімен жалынышты қарайды, одан ештеңе шықпаса, көшенің қуыс-қуысын кезіп, тіміскелеп таңды-таңға ұрып, зәулім үйдің подьезінің алдындағы өзі тағдырлас мысықтардың асына таласады. Міне қара тазының тобы осы секілді ешкімге елеусіз өмірлерін бастан өткеріп жатыр. Бір қызығы қара тазының тағдыры да Лайканың өміріне де ұқсас екен.
Екеуі де қаңғырлаған көше иттерінің ортасынан емес, кең жайлау жайдарлы ауылдан шыққан екен. Қара тазыға еріп, Лайка біраз қала өміріне көндіге бастады. Кеше кешкісін орталық көшедегі тамақ базарын жағалай жүріп қара тазының досы жалбыр жүнді сары төбетке барған болатын.
Бұның да өмірі әркімнің қолына қарап, көз тайып кетсе, жұла қашу, жымқырып барып қылғыту сияқты, жүгіріп жүріп ас шайнап, құлап жатып жұту бұлардың күндегі әдеттеріне айналған екен. Сыйластық достық дегендей сары төбет лып етіп, базардың ішіне қойып кетті де, сүт пісірім уақыт шамасынан кейін бір кесек сиырдың етін аузына тістеп достары тұрған дүңгершектің артына алып келді. Лайканың көзі шарадай жанды, бұл сары төбет бәрінен де асып, екі аяқтылар мен бірге қасапшылық жұмыс атқара ма деп ойлап қаласың. Мұның мәнісі осы ығы-жығы тамақ базарының орта шенінде ет қоймасы жұмыс істейді. Осында әкелінген еттерді қасапшылар есігі ашық ескі қоймада шауып алып, кейін ішіне кіргізеді. Осы ескі қоймаға кіретін тесікті сары тазы бір мысықты қуып ойнап жүріп, сол мысық көрсеткен еді. Алғашында сары төбеттің тұмсығы сиятындай ғана еді, оны кейін астын қазып, өзі сиятын құпия есік істеп алған. Бұл сары төбеттің үлкен байлықтың мекені болған. Таң атса осы тесіктен жер бауырлап сығалап жатады да, адам жоқ кезінде жылдам кіріп, бұрыштағы шелекке салынған ішек-қарын қиқымы сүйек, ішінде кездесетін түсініксіз еттерді апыл-ғұпыл асап кесек сүйегін ауызға тістеп, тез шығып кететін. Сары төбет өтте сақ құлақ, оның үстіне айлакер ит. Жаңағы қойманың тесігінің сыртынан қурай өсіп жасырып тұрады, ал ішінде темір жәшік қапсыра қойылған еш көзге ілікпейтін орын болатын.
Міне сары төбет өзінің көймасынан алғандай бүгін шелектің ішіндегі жуындыдан емес, үстел үстінде жаңа шабылған қасапшының бір кесек етін жымқырған екен. Кесек ет ортаға түсті. Лайка да, қара тазыда, бәрі жұлмалай бастыды. Аз ғана ет әрқайсының тістерінің қуыстарында қалғандай, ауыздарын жалақтатып қылғына берді. Достарының көңілінен шыққанына азырақ тамсанып, майлы еттің мұрнын жұққан жерін қайта-қайта жалай берді.
Тарс етті. Үлкен бір кесек зат келіп тағы да иттердің басынан асып бүңгіршектің артына тиді. Қара тазы өз тобын ертіп, үйренген әдетінше шарбақтың қуысына кіріп жоқ болды. Лайка да оның артын ала кіре берем дегенде, сары төбеттің қыңсылаған дауысы еріксіз тоқтатты. Кері бұрылып еді сары төбеттің оң жанбасы қиралаңдап сүйретіліп қалыпты. Бейшара қашайын деп қалған үш аяқпен шоқақтаса да, екі аяқты дәу қара бұжыр бет темір, кірпіш әйтеуір қатты затпен ұрып қуып жүр. Түсініксіз қатты сөздер айтып адымдай басып сары төбетке жақындай берді. Тағы тиді. Жамбасы қатты зақымдалып сүйегі сынған тәрізді сары төбет, үсті қанға боялып жатып қалды. Тағы қыңсылады. Қасапшы шарбақтың қуысына сары төбетке тіреле бергенде, қос қолдап ұстаған ағашпен енді ұрмақ болып жоғары көтерді.
Мұндай қаруды талай рет Дәлет досы қалай жұлып алатынын күшік кезінде-ақ үйреткен болатын. Лайка шарбақтан секіре ұмтылып, қолындағы ағаштың орта тұсын азумен айқастыра қысты да, екі аяқтының арқасынан секіре өтіп, анадай жерге барып айбар шегіп, азуын көрсетіп тұра қалды. Бұжыр бет шалқалап құлап түсті. Әуелі көзіне ағараңдап секірген пәлені шайтан ба, жын ба деп, аяқ астынан өзіне ұмтылған, тіпті еш жерінен тістемей қолындағы ағашты алып қойғанына әлі де есеңгіреп сене алмай отыр. Қасапшы шынымен де қорқайын деді. Өзіне қадалған қанды көздің енді аямайды деп ойлап, асығып, жерден құлай жаздап тұрып, қоймасынақарай қаша жөнелді. Лайка қатігездіктің қолынан қатқан қанға қарап тұрып қалды. «Біз бұлардың баласына байқамай үрсек, ойнап ырылдасақ, сол үшін жазықты боп, тиісті соққылармен жазамызды тартамыз. Ал жаңағы адамның ісі нағыз қорлық, жауыздық. Иә, біздің иттердің қамқоршысы жоқ, тіпті қорғаушысы жоқ деп ойлайды. Бірақ бізде сендер адамдар, сияқты топтасып өмір сүреміз. Көшені біз таңдап алдық, тағдырымыз тоғысқан жері осылай болса қайтеміз? Сендерге құдай ақыл берді, бізді сендерге серік қылып жаратқан жоқ па? Ақылды адам, аңқау ит болса, сендердің көш бастап бізді қамқорлықтарына алып, бауырларыңа бассаңдар, бізде сендердің өмірлерінің бір қалтарысында қайғысыз өмір кешермедік»!
Лайка, сары төбеттің сынған жанбасынан айғыздап сабалақ жүнініне ұйып қалған қара қанды тілімен жалай бастады.
Сары төбет аянышты қыңсылап шарбақ қуысына сұғына кіріп, жыртылған терісінің бетін жанұшыра жалап шыдамсыздана қауып-қауып алады.
Лайка шаңқиып отыра қалып, сары төбетке қарап бұл да қыңсылап, ызақорлана үріп қояды. Кімге ызалы өзіне ме, жоқ әлде екі аяқтыларға ма? Адамдар өздері көшеге әзер сияды. Бірін-бірі аямайды. Оның қасында біз иттер қорлық көріп өлсек, оларға жақсы көшенің жабайы иттерінен құтылдық деп мәз болады. Күн көлеңкеленіп қою қара бұлт жерге түскендей қараңғылық басып, әрбір жерге аспалы шам ілінгендей жұлдыздар көріне бастады. Таң атты күн батты. Иттіндеген ит тірлігі тоқтаусыз қала ма? Тек сары төбет қана шарбақтың қуысындағы бетон астын паналап жата берді. Қара тазы сол кеткеннен мол кетті.
Қайтіп бұл маңға аяқ баспады. Лайка ақ жүні салтақ-салтақ шаң басып, сары төбеттің қасында қала берді.
Әр күн кешкісін базардың қоқыс жәшігінен азын-аулақ жүрек жалғар тағамдар қалдығын Лайка қопарыстырып жүріп тауып аздап азықтанып, сары төбетке де қатқан нан, анау-мынау салынған пәкет болса пәкет, қағазға ораса сонысымен тістеп алып, кетеді. Осылай өзі де, сары төбетте өлместің күнін көрді. Осындай күн көріспен жарты айдай уақыт өтті. Лайка әдетінше сары төбеттің қасында көлеңкелеп кешке дейін жатты. Қазір сары төбеттің жарасы біткен, тек артқы екі аяғын да баса алмайды. Алғашқы күндері өздігінен жүрмекке жұлқынып басқанда, аяғы аяқ емес, жанбасымен жер басқандай сыздап құлап түсіп еді. Лайка сәл күннің қызуы шегінген шақта баяғы әдетінше беттоннің астынан шығып, базардың арғы бетіндегі қоқысқа кетті. Бүгін қанжығасы мәз болмады. Азырақ айналасына қарап тұрды да, жолдың арғы бетіне өтіп жер үйлердің қас-қатар тізілген көшесіне кірді.
Өзінің ауылдағы көрген үйлері есіне түсті. Дәл осындай өзінің бұрынғы қожайыны тұратын ұқсас, көк дуалды үйге жақындап аз тұрып қалды. Лайка әрі өтіп көк дауылдың бұрышындағы қоқыс дөңгершегінен тұмсығын тығып тіміскілеп жүріп аздаған азық тауып тоқпан жіліктің сүйегін ауызына тістеп кері айнала берген еді. Сол-ақ құс беттегі үйдің бұрышынан бір топ ит, ұзынды-қысқалы шұбырып келеді.
Лайка іші бірдемені сезсе де, алған бетінен таймай жорта берді. Шабаланып, бастаған кәндестердің айтоғынан соң ішіндегі тарғыл төбеттер бастаған топ қызыл көзденіп ұмтылып келеді. Лайка қашқаннан пайда болмасын біліп, сәл жүгіріп қашқан сыңай танытып азырақ желген соң қарсы келер жауап күтті. Тарғыл төбет бәрінен бұрын кеп Лайканың бүйірлей тиіп шабынан алам деп енкейе бергенде, Лайка көз ілеспес жылдамдықпен тарғыл төбеттің желкесінен қанды азуын қаптырды. Тарғыл төбет екпінмен оңбай жер сүзе құлады. Лайка желкесіне сұққан ауызын қатты бір-екі рет шайқап-шайқап қылғындырып тұрды да, тарғылды босатып жіберді. Сөйткенше болған жоқ, оң жақтан секірген тайыншадай салпы ауыз қоңыр ит Лайканы бүйірлей жығып алқымдай бастады.
Содан кейінгісі Лайкаға беймәлім еді. Қоңыркеп алғаш тиіскенде бұл оның салпақ құлағын шайнай берді. Содан шұбырған шиебөрі тектес иттер Лайканың таланған жерін қалдырмады. Айқастың айқайы, ырыл мен гүрілі біразға барғанда сол маңдағы екі аяқтылардың естілері таспен атып иттерді таратып жіберді.
Лайка жүндері жығылып сүйретіле басып, өзінің алғашқы иесі Дәулеттің үйіне ұқсайтые көк дуалды үйді жанасалап, қасындағы тұрып қалған жүк машинасының қасына әзер жетіп құлады. Бір күн жатты, өне бойы ауыратын секілді,. Үш күннен соң аяқтары икем келе бастады. Қатты таланғаны болмаса, сүйектері сау.
Лайка сылбыр басып, бұл жерден бірталай жердегі базардың арғы басында бұрышта қалған сары төбетке бет алды. Шарбақтың қуысына жақындап келді, үріп дыбыс берді. Тыныштық. Еш дыбыс, не қыбыр, не жыбырлаған жан иесі көрінбеді. Лайка анық бір нәрсенің болғанын сезіп, тез кіріп еді, сары төбет аузы-мұрнына шыбын үймелеп, көздері аспанға қарап, қатқан кейіпте өліп жатыр. Лайканың екі көзіне қимас жастың ащы жасы толып кетті. Бір кезде даланы басына көтеріп ұлып жіберді. Бұл Лайканың сары төбетке айтқан жоқтауы ма, жоқ әлде оқыған дұға сияқты ишараты ма оны түсініп болмайсың. Лайка сары төбеттің шекесінің жарықшақтана сынған сүйегі, одан ағып қатқан қанды, дәл соның қасында білектей жұмыр темір мен оған жағылған қызыл қанды бәрін-бәрін тұмсығымен иіскеп өтті. Мұның ажалы екі аяқтыларлдың қатыгездерінен келді. Лайка бетонның астынан шығып, сары төбеттің шыбын үймелеген өлігіне, артқы аяқтарымен майда топырақты шаңдатып шаша берді, шаша берді. Лайкаға бұл бетон мола секілді болды да, ол енді осы көшенің төменгі тұсында орналасқан екі этажды мектеп ауласында түнейтін болды. Лайка өткен түнгі жаңбырға аздап ұрынғаны бар еді үсті малмандай су. Бірақ бұның да пайдасы молынан болды.Қанша күндердің күйесі жағылған лас кірлері кетіп, аппақ жүні үлпілдеп, дір етіп бір сілкінді де, көк майсаға аунап-аунап алды. Осылай ашық аспан, көк майсаның арасында жатып ұйқыға кетті.
Жұмсақтау бір нәрсе басынан сипай өтіп, жанына тарс етіп соғылды. Лайка селк етіп оянды. Қараса әлдеқашан күн шыққан екен. Жанағы өзін оятқан зат – адамның жұдырығындай ғана доп екен. Енді байқады сары шашты, көздері көк, өзі де күнмен бірге шағылып тұрған сары алтындай бетін бер жақ езуіне қарай қисайтып, анадай жерде бұған қарап сап-сары 6-7 жасар кішкене қыз баласы тұр. Лайкаға қарап, біресе түсініксіз неше түрлі аттар айтып мұны өзіне шақырады, біресе добымды әперші дегендей қолдарымен өзіне тартып ишарат көрсетеді. Лайка көптен мұндай мейірімді көздерді көрмеп еді, құйрығын бұлғандатып қойды. Бірақ қыздың айтқанын түсінбесе де, қимылына қарап доптың соныкі екенін білді.
Бұрын Дәулет досы осындай кішкентай допты алысқа лақтырып, оны Лайка барып аузымен қысып әкеп беретін. Сонысы есіне түсіп, Лайка еш қиындықсыз допты аузына ақырын қысты да, жатырқамастан қыздың алдына апарып ақырын тастай салды. Қыз қолдарын шапалақтап, мәз болып аржағынан достарын шақырып бірдеңелерін айтып жатыр. Лайка құйрығын бір бұлғап мектеп ауласынан шығып кетті. Кішкене қыз Лайканың артынан біраз жүгіріп, қияалмай еріксіз мектеп ауласында қалып қойды. Лайка кішкентай қыздың минуттық қана мейірімділігіне мәз болып, көшенің арғы бетіне өтіп, өзінің бұрынғы Дәулет досының үйіне ұқсас көк дуалды қоңыр шатырлы үйдің қасына таяп келді. Келді де әнеукүнгі таланғанда жатқан жүк машинасының астына кіріп, екі аяғын алға созып қисая кетіп құлады.
Қатты даңғырдан ояна кетіп көзін ашса, алдында кішкентай өзіне таныс сары қыз тұр. Қолында әлгіндегі добы. Соны алды да Лайкаға қарай домалатып, әкеп беруін тіледі. Лайка да еш кідірместен допты аузына жұмсақ қысып, қыздың қасына еркелей жетіп келді. Енді сары қыз Лайканың басынан сипап, тобығынан қытықтап, еркелетіп қояды. Лайка Дәулеттен кейінгі сезінген қамқорлық, мейірімділікті осы бір кішкене көк көзі қыздан тапқандай болды. Бұл Вика деген осы көк дуалды, қоңыр шатырлы үйдің ерке қожайыны. Мектептен келгелі делбірі қалмай мамасына Лайка туралы айтумен болды. Вика Лайкаға таза ыдыстан сүт қосылған ботқа берді. Өзіне тиесілі тәтті дәмдінің тең жартысын Лайкаға берді. Лайкаға арнайы үйшік жасап, астына жұмсақ мата төселді. Лайка мұндай сыйға өзін шынымен де лайықпын ба деп те ойлайды. Енді Лайка өзі білетін қазақ тілімен қатар, Виканың орыс тілін де үйрене бастады. Жат, тұр, отыр, алып кел, бер, жүр т.б. сөздердің аудармасын жаттай бастады.
Осындай бақытты күндердің қимас қызығы тұнып тұрған шақта, дуалдың сыртында Вика мен Лайка ойнап жүрген болатын. Бір кезде осы үйге қарсы беттегі екі этажды, қоңыр кірпішті, ақ шатырлы үйдің оюлы қақпасынан Дәулет шығып, бұлардан айнала өтіп, ауық-ауық қызыға қарап кетіп барады. Лайка шыдамай арс теіп, аспанға тік секіріп үріп-үріп жіберді де, Дәулетке қарай жүгіре жөнелді. Бірақ артынан шыңғыра шыққан Вика даусын қимай, орта жолда тұрып қалды. Жолдың арғы жағынан Дәулет жүгірді. Лайканың мойнындағы қарғы бауы өзі өзі қолыммен таққан қарғыбау екенін таныды. Вика да жаңа тапқан досын қалай қисын, кішкене сары шашы желбіреп ол да жүгірді. Лайка екеуінің арасында жалтақ-жалтақ қарап тұрды да, соңғы рет басын Дәулет жаққа бұрды.
Әміржан БОЛАТХАНҰЛЫ.
