Тауындағы түлкіні бабындағы бүркіт ғана алады деген ғой дана халқымыз. Оның бабын келтіріп, толықсып, томаға тартқанша, қырағы жанарын қырға салуы ұзақ уақыт пен ерең еңбектің еншісіндегі шаруа. Бүркітпен аң аулау – қазақ халқының өміріндегі ерекшеліктердің бірі, ата салты деуге болар. Көбіне жабайы құстарды қолға үйрету тәжірибесі ғасырлар бойы атадан балаға беріліп, ұрпақ сабақтастығымен дарыды. Шеберлерге жабайы құстарды үйрету туа дарыған. Бүркітті аңға салу негізінен Қазақстанның солтүстік және орталық өңірлерінде дамыған. Ал, түз тағысын қолға үйрету әркімнің айналыса беретін шаруасы болмаса керек. Циркке көнбейтін азулының айласын тапқан асыл азаматтар бүгінгі күні жалғасқан дәстүрдің кілтін ұстатып кетті. Замананың алағайлы-бұлағайлы шағында аңшылықпен, саятшылықпен тұтас бір қалың рулы елді асыраған кездер болған. Көк байрағымызға қыран бейнесі еніп тұрғаны содан болса керек. Аң-құстың тілін меңгерген жерлесіміз Мәуия Әбікеев жайында сөз қозғамақпыз.
Мәуия Әбікеев 1900 жылы 1 қазанда қазіргі Жарылғап ауылына қарасты бүгінгі Бәлтеш қыстауында дүниеге келді. Сұңқар мен бүркіт баптап, саятшылықпен айналысып, бөрібасар иттермен аң аулаған ол аңшылар әулетінен шыққан. Арғы аталарынан бастап аңшы болғанын оның тұлғалық келбетінен-ақ ажыратуға болады. Оның өнері елімізге ғана аңыз болып айтылып қоймай, Аңшы Мәуия есімі Кеңес одағындағы мемлекеттерге де танымал болған. Ол Чехословакия Президенті Людвиг Свободаның немере інісі армия полковнигі Вацлав Свободамен хат жазысып тұрған екен. Ол сұңқарды жақсы көрген. Жерлесіміз Мәуия аңшыдан жыртқыш құстарды қолға үйрету бойынша кеңесіп отырған. Чехословакияда аңшылардың әлемдік форумы өтіп, жерлесіміз Вацлав Свободаның шақыртуын алады. Ертіс пен Баянауыл туралы кітаптардың авторы, аңшы жайлы очерктері бар белгілі өлкетанушы Д.Примак онымен дос болғаны кездейсоқтық емес еді. Себебі Мәуия Әбікеев тек құсбегі, аңшы ғана емес, сонымен қатар ауыз әдебиетінің насихатшысы, ел тарихын, өлке тарихын жақсы білген адам болған.
1957 жылы коммерциялық аңшылықтағы жоғары табыстары үшін КСРО Тұтынушылар қоғамы орталық одағының қаулысымен оған «Аңшылық ісінің үздігі» атағы бар жекелендірілген бесатар карабин сыйға берілді. Одан бөлек 1972 жылы Москва қаласында өткен Бүкілодақтық аңшылар слетінде КСРО Халық шаруашылығы жетістіктерінің көрмесінде алтын медальмен марапатталған. Бұл марапаттарға Мәуия атаны жеткізген оның бойындағы аңшы-саятшылық өнері болса, сонымен қоса табиғаттың тылсым һәм адам көзінен ада, тек жүрекпен сезінер рахатымен үндестік табуы себеп болуы әбден мүмкін. Серілер табиғатта аң аулап, құс салудың ләззатын еш дүниеге алмастырмас па еді. Бұл саланың өзі бір үлкен ғылым десек артық айтқанымыз болмас. Оған дәлел, жерлес Академик Қаныш Сәтбаевтың аңшылық пен саятшылықтың ғылыми-этнографиялық толайым еңбектермен пара-пар деген сөзі.
Аңшы Мәуияның негізінен ит жүгіртіп, құс ұшырған жерлері Баянауылдың оңтүстік-батысындағы 40 шақырымға жуық жерді құрайтын Құжан қыстауы маңы болған. Құжан қыстауының маңындағы Аршалы, Найзасындырған, Обалы, Бұланбай, Қараадыр, Дулығалы, Ақтүйе таулы-қыратты аңшының аң аулаған жерлері бүгінгі күні Жарылғап ауылының шұрайлы мекенінің бір саласы ғана. Бұл жерлерді ескі мұрағатта аңшының туысы Өкпенің Кәрімтайы көрсетіп кеткен. Ұрпақтарының айтуынша деректерде аңшылықпен айлап жүріп Көкшетау, Өлеңті, Шідерті өңіріне дейін барып келген кездері болған деседі.
Мәуия аңшы бүркіттің атын атамай «Текті құс» деп отырады екен әңгіме арасында. Саятшының қанаттыға деген құрметі осы тұста айқын байқалады. Құсбегінің аңшылық, саятшылық жайлы пікірі ескі отбасылық мұрағатта сақталған екен. Ол мұрағат былай сөйлейді: «Текті құстың асылы мен жасығы, қырағысы мен көз састысы, жүректісі мен жүрексізі, әлдісі мен әлсізі болады. Тағатсыз адам аңшы бола алмайды. Дегбірсіз, мазасыз кісі аң-құс жайын қайдан білсін. Менің айтарым, кімде-кім аңшылыққа, құсбегілікке әуес болса, ол ең алдымен аңның, құстың іздері қайда жатқанын айыра білуі керек. Қалай, қашан өтті, қаншасы кетті? Саятшы, аңшыға, міне алғашқы білуі керек нәрсе осылар».
Мәуия Әбікеев – 1969 жылы Мәскеуде өткен дүние жүзі биолог-аңшыларының ІХ әлемдік конгресіне Қазақстаннан қатысқан жалғыз аңшы. Бұл кісіге Павлодар облыстық Г.Н.Потанин атындағы облыстық тарихи-өлкетану мұражайында арнайы бұрыш арналған. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың немере інісі Шаймерденнің 1967 жылы жазған «Саятшы Мәуия» атты поэмасында:
«Қолында – томағалы қыран бүркіт,
Аққасқа сегіз тазы соңына ертіп.
Мойнында шиті мылтық, бел толы оқ,
Айнала жер шолады атты іркіп», – деген өлең жолдары аңшы кейпін айқын ашып тұр.
Алма ағашынан алыс түспейді дейді ғой. Бүгінде Павлодар қаласы маңындағы Кенжекөл ауылында тұратын баласы Босаға Мәуияұлы бүркіт сайыстарында облыстың намысын қорғап қатысып жүр. Әкесі жайлы естелікте ол былай дейді:
– Әкей аңшылықтың қыр-сырын бізге де үйретті. Ата-бабам да аңшылықпен айналысқан. Өнерін ел біледі ғой. Мен оның қандай әке, қандай адам болғаны жайында қысқаша айтып берейін. Өте жақсы адам, кеңпейіл еді. Үйге екі-үш күн адам келмесе ренжіп жүретін. Жадысы жақсы болды. Отбасында екі ағайындымыз. Әкеге қарап еліктеп өстік. Шешеден туғалы қасында өскем. Қызылтаудың басында жиі жаяу жүретінбіз. Менің аңшы болатынымды біліп кетті. Аңшылықпен қазіргі кезде менің балам да айналысады. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүр деп айта аламын. Ұлы Отан соғысы жылдарында еліне, халқына қамқоршы болып, бүтін бір ауылды қоян, құс еттерімен асырағаны жайында көптеген мақалалар мен хаттар бар. Жүзден аса хаттар әкеме жолданған.
Мәуия құсбегінің бүркітті қалай таңдап, қалай баптағаны жайында өз аузынан айтқан әңгімені жеткізу үшін қайтадан ескі мұрағатқа зер саламыз. «Ұяда екі балапан бар екен. Таңдамастан бұрын олардың жерін, ата-енесін, тұлғасын, айналасындағы жемтіктер қалдығын, сүйек қаңқаларды көрдім. Барғанда өз көзіме сенер-сенбесімді білмедім. Түлкі, тауешкі, елік тағы басқа аңдардың сүйектері шашылып жатыр. Мынау тегін бүркіт болмас деп оны үйге әкеліп баулуға кірістім. Өз перзентімдей бағып-қақтым. Ол еңбегімді қандыбалақ ақтады. Абырой, атақ әперді» – деп айтып отырады екен.
Мәуия Әбікеевтің атақ-абыройының Ақбет асып, Алатау жеткенінің тағы бір белгісі құсбегіні жерлесіміз, қазақтың тұңғыш кинорежиссері, Халық әртісі Шәкен Айманов 1969 жылы «Найзатас баурайында» фильмінің қарт бүркітші эпизодына түсіреді.
Сөйтіп, 1985 жылы атақты жерлесіміз мәңгілік мекеніне аттанып кетеді. Ғұмыр жолында өзіндік өрнек қалдырған Мәуия Әбікеев жерлесімізбен біз де мақтанамыз. Келер ұрпаққа өнегесі үлгі болсын деген ниетпен осы мақалаға арқау етіп отырмыз. Жақсының аты өшпейді.
Мұсабек СЕЙСЕНБЕКҰЛЫ.
