Ислам дінінің енуімен бірге төл әдебиетіміздегі сыйыну мәнді жырлар ислами реңкке ие болып, «Аллаға мінәжат» ұғымының аясына топтасты. Әлем әдебиетінің ежелгі нұсқаларында жиі кездесетін гимндер де мадақ пен мінәжаттың біріккен түрі әрі алғашқы бастау-көрінісі болып табылады. Сондықтан кез келген ұлт әдебиетіндегі мінәжаттың даму жолы сол әдебиеттің алғашқы үлгілерінен бастау алып, бүкіл өн бойына созылып жатқан құбылыс десек, қателеспейміз. Ал жазба әдебиеттің біртұтас, тұлғаланған жанры ретіндегі мінәжаттың шығу төркіні исламдық араб поэзиясынан бастау алады. Басқа да бірқатар шығыстық жанрлар секілді исламдық мазмұндағы мінәжат түркі жазба әдебиетіне парсы поэзиясы арқылы сатылай енген. Әдебиеттанушы И.Жеменей парсы әдебиетінде «мінәжат» сөзінің бес түрлі мағынасы бар екендігін көрсетеді:
1) біреумен сырласу, сыбырласу;
2) Алламен сырласу;
3) біреудің ішкі ойын ұғыну;
4) сырласу;
5) Алладан тілеу. Айта кету керек, қазіргі татар әдебиетінде халықтық мұң-шер өлеңдерінің үлкен бөлігі жалбарыну мәнді болмаса да, Алла атына айтылмаса да мінәжат жанрының туындылары ретінде қарастырылады [1, 93 б.]. Мұндай өлеңдер қатарына дүниенің өткіншілігі мен алдамшылығын, айырылысудың ащы зарын өзек еткен мұңдасу сипатты туындылар және салауаттар мен хикаяттарды қамтитын діни мазмұнды жырлар жатады. Осы бағыттағы ізденістерді дамыта отырып, әдебиеттанушы А.Шарипов 13-14 ғасырлардағы түркі-татар поэзиясы негізінде жоғары, орта және төменгі дәрежелі жанрларға анықтама беріп, саралап көрсетеді. Зерттеуші мінәжатты жоғары дәрежелі жанрға жатқызып: «Жанры высокого ранга − это поэтическая публицистика, т.е. произведения, направленные на самые высокие идеалы и на высокие цели. К этим жанрам относятся: таухид, касыда (особенно касыда-нагт, посвященная пророку Мухаммеду), мунаджат (где поэт обращается к Богу, просит у Всевышнего помилования), мадхия и марсия [2, с. 54]», – деген анықтама берген.
Әрине, уақыт өте келе, әдебиет те дамып, тақырыптық-идеялық аясы кеңи түсті. Діни тақырыптағы өлеңдер ағартушылық, үгіт, насихат сарынына ауысты. Осы бағыт, әсіресе, қос құрдас ақын – Шәкәрім мен Мәшһүр-Жүсіп шығармаларынан айқын көрінеді. Олар дінді сыйлап, қай өлеңінде болмасын имандылыққа, Алланы құрметтеуге шақырып отырады.
Шәкәрімнің дін жайындағы өлеңдері дегенде, ең алдымен, оның «таза дін, нағыз дін деген қайсы? Оны қалай табуға болады?» деген сұраққа жауап іздеп жазған өлеңдерін айту керек. Ақын:
Таза ақылмен таппаған дін,
Шын дін емес – жындылық.
Қармалаған бір соқырсың,
Өлген ой мен көз, құлақ [3, 204 б.], – дейді. «Өлген» көріктеуішін «ой, көз, құлаққа» тіркестіріп, яғни метафоралық тіркесті қолданып, дінді ұғыну үшін ақыл керек екенін, әйтпегенде, алда не бар екенінен қорқып, жүре алмайтын «қармалаған соқыр» сияқтысын дегенді айтады.
Тән көретін бастағы көз
Байқамайды жан сырын.
«Көр де, ақылға сал» деген сөз,
Көз керек қой ойлырақ.
Хақиқатты дәл көруге,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұхсат жоқ, шырақ [3, 204 б.], – деп, шын дінді ұғыну үшін, «жанды көретін көз» керек дейді. Ол көз терең ойға, сана-сезімге, ақылға толы болуы қажет. «Көзді» ауыспалы мағынасында алып, дінді түсіну үшін, ең алдымен «көп ізденіп, оқы» деген ой салады.
Алланы сүю, оған деген махаббат сезімін дәріптеу сонау ислам діні ене бастаған кезден-ақ шығыс ақындарының басты тақырыптарына айналған. Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани хикметінде» осы тақырып кең өрбілген:
Шын ғашықтықты Аллам сүйіп пендем деген..
Ғашық болмай танып болмас Алла сені…
Хаққа ғашық болған көзіне ілмес,
Мақсұтына жетпесе риза емес [4, 49 б.].
Яғни, ең алғащқы сүю – ол Алланы сүю, өмірді Алла жолына арнау.
Шәкәрім «Дін» деген өлеңінде діннің көптігі, оның адам баласының өміріндегі орны туралы ой толғайды. Жаратушының барлығы, бары ақиқат, соған жету жолы тарамдалып кеткенін бейнелеген ақын:
Хақиқаттың тарауы
Түгел жетпей қалмайды.
Әр түрлі боп қарауы,
Көбі анықтай алмайды.
Тәңірі жолы – ақ жүрек,
Сайтан деген – қиянат.
Ақ жүректі ертерек
Ескер-дағы, қыл әдет [3, 264 б.], – деп, терең түйінмен аяқтайды. Шәкәрімдегі қайталанбас бір ерекшелік – онда сопылық поэзиядағы тәрізді Жарға ғашық болу сарыны бар. Осы ерекшелікті оның дін тақырыбында жазылған әрбір шығармасынан байқауға болады. Бірақ Шәкәрім аңсаған ғашық Жар мен сопылық поэзияға өзек болған тақуа сопылардың ғашық болатын сүйген жардан терең айырмашылығы бар. Өйткені сопылар Алланың нұрына ғашық болуды мақсат тұтып, Алланы сүюді шешуші орынға қояды. Ал, Шәкәрім сопылық поэзияның жар іздеу жолындағы көркемдік тәсілін шебер пайдалана отырып, оны мүлде жаңаша танымдағы жол ретінде қарайды:
Менің жарым қыз емес,
Хақиқаттың шын нұры [3, 238 б.], – деп, өзінің ғашық жарын, яғни хақиқаттың шын нұрын танып білуді сопылардың қияли жырынан жоғары қояды. Осы себепті де Шәкәрім:
Хақиқат жар нұрына қанса біреу,
Шықпайды оның жаны балталаса [3, 238 б.], – деп жар нұрына ғашық болу – хақиқатқа жетуді айтып отыр. Оған жетудің жолы:
Жанның бәрі мендей жар табар еді,
Терең ой, сау ақылмен шамаласа [3, 239 б.], – дейді. Шәкәрімнің ғашық жары – хақиқаттың нұры, яғни әлем болмысының шындығы болып отыр. Және тағы да:
Өмір сырын көздесең,
Жарға шоқын, жаннан без!…
Жардың сөзін құран қыл,
Шатақ дін мен заңнан без! [3, 248-249 б.], – деп, ақын «таза ақыл, шындыққы сен, хақиқатқа сен» деген ой тастайды. Ал «Тәңірі мен жан» өлеңінде табиғат, ондағы толып жатқан түрлі тірі, өлі дүниелерді Жаратушының кереметтері екендігін мысалдармен келтіре, бір жағынан қызықтыра («Оқы ғылым, нанбасаң сен,// Жалған емес, бұл анық), бір жағынан үгіттей отырып, Алланың ұлылығын, даралығын, құдіреттілігін сөз етеді. Осы өлеңде «Ислам діні – ең таза дін» деген идея жатыр.
Мәшһүр-Жүсіпте теологиялық өлеңдер, яғни дін тақырыбына жазылған шығармалары өте көп. Өлеңдерінен басқа кисса-дастандары мен аңыз хикаяттары да осы тақырыпты кең қамтыған. Жоғарыда айтылып өткен Алланы сүю, хақты сүю идеясын да ақын өз шығармаларын ту еткен. Мына бір өлеңіне назар аударайық:
Махаббатпен жаратқан адамды өзі,
Махаббатсыз боп кетті дүние жүзі,
«Махаббатсыз жан да жоқ, тіпті, иман», – деп,
Анық бар пайғамбардың хадис сөзі.
Иа, Алла, мені айырма махаббатттан,
Танырсың көрмегенің жазған хаттан.
Ақыреттің Мәшһүрі қылғай, Алла,
Жалғанда түк таппадым «Мәшһүр» аттан [5, 147 б.].
Міне, Алланы сүю, яғни Аллаға деген махаббат – махаббаттың бастау көзі болса, адамдар махаббаты соның жалғасы деп түсіну ғана бұл ұғымды тар аяда, тек адамдар арасындағы махаббат деп есептеудің тым таяз ұғым екенін аңғарта алады. Зерделесек, келтірілген Мәшһүр-Жүсіп сөздері осы түйінді анық көрсетіп тұр. Ақын адамдар жалған өмір қамымен кейде нағыз Хақты ұмытып кетіп жататындарды да сынайды.
«Құдайға құлмын!» дейсің, – құлшылық жоқ,
Уайымың: «Болса екен, – деп, – қарыным тоқ!»
Ойлаған ақыреттен бір ісің жоқ,
Мақсатың – көздер толы дүние боқ.
Өз нәпсің бойыңдағы – жанның жауы,
Жалғанда екеуінің бітпес дауы.
Нәпсіңнің айдауына ере берсең,
Білінбес өз басыңның ауру-сауы [5, 178 б.], – деп, көзге көрінбес ұғым дерексіз нәпсіні, яғни адам тілегін жеке бір жан иесіне айналдырғаны соншалық – оның адамды мал тәрізді айдауы мүмкіндігі әсерлі бейнеленген. Ақын ақиретті де ұмытпай жан азығын жасауға, Аллаға құлшылық етуге шақырады. Құмарлық, нәпсі – дінге кереғар, оған тыйым сал деген үндеу тастайды. Осы идея келесі өлеңінде де өрбілген:
Исламның бес парызы: біреуі – иман,
Таппайды бұл бесеуін дүние жиған.
Ықтиқат, шын ниетпен жұмыс қылып,
Ерлерді айт Құдай үшін жанын қиған!
Екінші, намаз екен бізге – парыз,
Айтпасақ білмегенге, бізге – қарыз.
Нәпсіні құрбан қылып бауыздасақ,
Құдайға жетеді екен сонда ғарыз [5, 138б.].
Нәпсіні жай тыйып емес, оны малға балап, «құрбан қылып бауыздау» қажеттігін айтады. Бұл жерде тыныс-тіршілігі төрт түлікпен тығыз байланысты болған қазақ халқы үшін «құрбан қылып бауыздау» әрекеті етене таныс болғандықтан, ақын ұлттық танымға сай осы әрекетті әдейі алып отыр.
Ақынның дін тақырыбына жазылған өзге де өлеңдері: «Адам ата мен шайтан», «Пайғамбардың нұры», «Өлеңмен берілген аят», «Хор қыздарының хикаясы», «Ораза туралы», «Ғалының тағылымы», «Пайғамбардың ақтық үні», «Расулдың өлімі», «Бақ құсы», «Өлім алдындағы хал», «Ғибрат өлең», «Мұсылманның сипаты», «Ықылас сүресі», «Кәф пен Нон» т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Жеменей И. Шәкәрім және парсы әдебиеті // Шәкәрім әлемі. – 2005. – № 3. – Б. 91-95
- Шарипов А.М. Зарождение и становление системы стихотворных жанров в древнетюркской и тюрко-татарской литературе. Казань : Изд-во Казанск. ун-та, 2001. – 587 с.
- Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов, А. Құдайбердиев. – Алматы : Жазушы, 1988. – 560 б.
- Екімыңжылдық дала жыры. / Бас редактор Ә. Нысанбаев. – Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2000 – 752 б.
- Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. Павлодар : «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – 1 т. – 454 б.
Құралай АБУШАХМАНОВА.
