Мұрат ӘУЕЗОВ,
қоғам қайраткері,
белгілі шығыстанушы,
түркітанушы, мәдениеттанушы
…Олардың (Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаевтың) араластығы аса керемет еді. Жалпы, Қаныш, Мұхтар, Әлкей үшеуі өте жақсы қарым-қатынаста болды. Әлекең мен әкем Мұхтардың араластығы Ленинградта оқып жүргенде басталған.
Біз Мәскеуде жүріп, «Жас тұлпарды» құрып, кейін Алматыға келгенімізде біраз қуғынға ұшырадық. Сонда аға буын ақсақалдардың көпшілігі бізден сырт айналды, салқындық танытты. Тек Әлекең – Әлкей Хақанұлы шаңырағына шақырып, өзара ұзақ әңгімелесіп, кеңінен пікірлестік. Ескі досы Мұхтарды сағына еске алып, келелі әңгімелер айтып еді.
Қаныш Имантайұлы мен Мұхтар Омарханұлының арасындағы қарым-қатынас Қалмұқан Исабаев пен Бөпежан Аяпбергенов жазған «Қаныш аға осындай еді» деген кітапта кең көрініс тапқан. Осы жинақта олардың араластықтары да, қуғын көрген кезеңдері де баяндалады.
Бірде Қаныш пен Мұхтар пойызбен Мәскеуге бара жатқан жолда менің әкем Семей жеріндегі ядролоық сынақтар туралы сөз қозғаған. Сонда әкей Қанекеңе: «Сен Курчатовты жақсы танисың ғой, халқымызға қасірет әкеліп отырған сынақтарды тоқтату жөнінде неге айтпайсың?» – деген екен. Кейін Қаныш аға Курчатовпен сөйлесіп, мәселені алға тартқан. Курчатов: «Мұның бәрін билейтін тек Берия. Дегенмен, сынақтарды жер үсті емес, жер астына ауыстыруға қолдау жасап көрейін», – депті. Кейін солай болды да. Бірақ Қаныш пен Мұхтар елге келгенде іле қуғын басталып кетеді.
Ана бір жылдары Қаныш аға «Едіге батыр» жырын жарыққа шығарды. Қаралаушылар осыны да айтып, айыптады. Әкем Мұхтарға идеологиялық сипаттағы айыптар тағылды.
…Алматыдағы Дзержинский көшесіндегі бұрынғы қазақ драма театрында жиын болыпты. Қаныш пен Мұхтардың мәселелері қаралған. Жиыннан соң екеуі көше бойымен кетіп бара жатқанда оларға қарсы шыққан белгілі адамдар көшенің басқа жағына ауысып кетіп отырған. Ешқайсысы жоламаған.
…Қаныш аға біздің әкейді соңғы сапарға шығарып салды. Кейін аз уақытта өзі де қайтыс болды. Менің әкем сияқты Қаныш аға да Мәскеудің Кунцеводағы ауруханасында операциядан кейін көз жұмды. Сырқаттанып жүрген кезінде Қанекең менің шешеммен сөйлескісі келгені бар. Мен сонда Қанекеңмен бірінші рет кездестім. Нағыз ұлы тұлға, асыл да абзал, ұлты үшін туған жарық жұлдыз екендігі сөйлеген сөзінен, іс-қимылынан, болмысынан бірден-ақ аңғарылып тұрушы еді…
Жазып алған – Асыл ӘБІШЕВ.
