Ақын, журналист, драматург Аллажар Теміржановтың туғанына – 115 жыл
Алпысыншы жылдардың басында, студент, аспирант кезімізде, аш-жалаңаш жүрсек те, мойнымызға шоқпардай галстук тағып алып театрға жиі баратынбыз. Кино мен театр еді ғой ол кезде басты мәдениет ошақтары. Талай жастар сол жерде танысып, табысып жататын… Айтайын дегенім, театрдың, өзіміздің Сәкен атындағы драматеатрдың репертуары. Жаспыз ғой, бізге ауыр трагедиялардан гөрі жеңіл комедия, әзіл-оспақ ұнайды. Қазіргідей толып жатқан студиялар, әзіл театрлары жоқ ол кезде, телевизияның өзі жаңа ғана тәй-тәй қадам басып келе жатқан. Сәкен театрында «Шөлмек мың күн сынбайды…», «Кеме келсе, қайық судан шығады», «Семіздікті қой ғана көтереді» деген аттарының өзі ғажап спектакльдер жүріп жататын.
Жаңағы қойылымдарда сол кезде қоғамда орын алған келеңсіздіктер көркем тілмен әжуа етіледі. Кейіпкерлердің мінез-құлқына, әртістердің шеберліктеріне мәз-мейрам боламыз. Уақыт биігінен қарасақ, сол кезде көтеріліп отырған мәселелер әлі күнге дейін өз маңызын жоймапты. Қазір коррупция, ұйымдасқан қылмыспен күресу керек деп ұрандатып жатсақ, ол кезде Аллажар ағамыздың қойылымдарында еңбексіз табыс, жалған атақ, жеңіл абырой іздегендер сыналады. Мысалы, «Шөлмек бір күнде сынбайды…» атты шығармасында драматург құрылыстағы көзбояушылықты, қосып жазуды әшкере етсе, «Семіздікті қой ғана көтереді» пьесасында шахтадағы осы секілді келеңсіздік бетке басылады. «Кеме келсе, қайық судан шығады» деген драмасында ауылдағы тоқырау тірлік сөз етіліп, атына заты сай Мес секілді колхоз төрағасының шалағай істері келеке етіледі.
Кейін білдік, осы комедиялардың авторы бір-ақ адам – журналист, кезінде қазіргі Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газеті редакторының орынбасары, республикалық «Социалистік Қазақстан» газетінің облыстағы меншікті тілшісі, соғыс жылдары және өмірінің соңғы кезеңінде Қазақстан Жазушылар одағы облысаралық бөлімшесінің кеңесшісі болған Аллажар Теміржанов (1910-1962) екен.
Аллажар ағамыздың шығармашылығы туралы сөз етсек, алдымен ол кісі көрнекті ақын, сонымен қатар тамаша журналист болғанын мақтан етеміз. Көптеген ірі, тіпті классик жазушылар шығармашылық қадамдарын газет-журналдардан бастаған. Өйткені журналистер қайнаған өмір ортасында жүреді, сол өмірден өздері де өмірлік сабақ алады. Баянауылдың тумасы Аллажар ағамыздың әдеби-журналистік қызметі 1937 жылы Қазақстанның ірі өнеркәсіп өлкесі – Қарағандыда жалғасын табады. Қарағандыда ол кісінің таланты бар қырынан жарқырайды. «Советтік Қарағанды» (қазіргі «Орталық Қазақстан») газетінде бөлім меңгеруші және жоғарыда айтқанымыздай редактордың орынбасары қызметін абыроймен атқарады.
Ол тез арада өндіріс тақырыбын игеріп алады. Мәдениет, әдебиет салаларымен айналысса да шахтаға түсіп, кен қопарған кеншілерді очерктері мен өлеңдерінің басты кейіпкері етеді, мыс қорытатын зауыттың балқыма алу сәттерін тебірене жазады. Қарт журналист Қағазбек Сәденов өзінің «Сырлы сөз» (1991 жыл) деген естелігінде Аллажар Теміржановтың Балқаш мыс заводын 1938 жылы шілде айында пайдалануға беру сәтінен жазған «Штейн» атты репортажы редакцияның барша журналистеріне үлгі ретінде ұсынылғанын жазады (Штейн дегеніміз – күкірті мол мыс қорытпасы). Қазіргі кезде өлең жазып, көкте шалқып жүретін ақын-журналистерімізге осы Аллажар сияқты қазақтың көрнекті ақын-жазушысынан үлгі алуды естеріне саламыз.
Аллажар ағамыз сонымен қатар тамаша ұйымдастырушылық қабілетімен де таныла білді. Газет редакторы П.Жұманов басылымның 1941 жылғы 24 август күнгі санында ТАСС-тың «Позорный провал компании по вербовке «добровольцев» в Норвегии» деген мақаласын аударғанда «компания» деген сөз «компартия» болып кетіп, сол үшін орнынан алынған еді. Оның үстіне, қарымды жас журналистер майданға аттанғандықтан кадр тапшылығы туындаған ауыр кезеңде Орталық партия комитеті редактор етіп жіберген белгілі журналист Әбдуәли Қарағұловпен бірге осы қиыншылықтарды жеңе білді.
Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау кезеңінде Қарағандыда ақындар айтысы ұйымдастырылғаны мәлім. Айтыстың қалай өткені баспасөзде кеңінен жарияланды. Дегенмен, елдің бәрі бұл істің басы-қасында жас ақын Аллажар Теміржанов жүргенін біле бермейді. Осы жолдардың авторы облыстық архивтен тапқан құжаттарда кейіпкеріміздің аты бірнеше жерде аталады. 1943 жылғы 29 маусымдағы обком бюросының қаулысымен Қазақстан-Кеңес жазушылары Қарағанды облыстық бюросы құрылып, оның мүшелері болып халық ақындары Доскей Әлімбаев, Көшен Елеуов, ақындар Николай Титов, Николай Пичугин және ұйымдастыру бюросының хатшысы Аллажар Теміржанов тағайындалады. Сол жылғы 5 тамыздағы обком бюросының қаулысымен Қарағанды мен Балқаш қалалары халық ақындарының айтысын ұйымдастыру мақұлданып, «айтыстың көркемдік-идеялық мазмұнына жауапкершілік» Қарағанды қалалық партия комитетінің хатшысы Қанапинге, жазушы Мүсіреповке, облыстық газеттердің редакторлары Тәйкіманов пен Гапоненкоға және Теміржановқа (лауазымдары көрсетілмеген, А.Ж.) жүктеледі.
Осы мекемеден журналист ағамыздың өміріне қатысты тағы да бір құжат таптық. 1937 жылы Қарағанды облысында қазақ тілінде «Қарағанды комсомолы» атты жастар газеті ұйымдастырылғаны мәлім. Міне, журналист ағамыз осы газеттің алғашқы басшылығы құрамында болыпты. Қарағанды облыстық партия комитеті бюросының 1937 жылғы 29 мамырдағы қаулысымен газет редакторы міндетін уақытша атқарушы болып Хасенов, орынбасары болып Теміржанов (бұрын Еркіншілік аудандық газеті редакторының орынбасары болып жұмыс істеген) бекітілген. Шайзарат Хасенов белгілі комсомол, партия қызметкері. Ал Аллажар Теміржанов болса көп ұзамай облыстық «Советтік Қарағанды» газетіне ауысқан сияқты. Өйткені бұл газеттің Алматыдағы көпшілік кітапхананың 1938 жылдан тігінділерін жүгіртіп қарап шыққанда аты кездесе қоймады (соғыс жағдайына байланысты 1941 жылдың тамыз айында газетті шығару тоқтатылады). Тек 1940 жылығы 26 мамырдағы санында Доскейдің мерейтойына арналаған айқарма бетте «Дарын» атты поэмасының Доскей мен Шөженің кездесуіне арналған үшінші бөлімі жарияланған. Аллажар ақын есімі осы газеттің 1941 жылғы 5 шілдедегі санында аталады.
Ақын Қарағанды қаласында сол жылдың 23 маусымында өткен халық ақындары мен жыршыларының облысаралық слетінде «Халық ақындарының Отан қорғау тематикасы жөніндегі міндеттері туралы» баяндама жасаған. Ойлап қараңыздаршы, соғыс басталған күннің ертеңінде! Бұл құжаттар мен жарияланымдар кейіпкеріміздің өмір деректерін анықтау үшін қажет болар деген ойдамыз.
Журналист Аллажар Теміржанов біздің деректеріміз бойынша 1944-1958 жылдар аралығында жоғарыда келтіргеніміздей республикалық «Социалистік Қазақстан» газетінің Қарағанды облысы бойынша меншікті тілшісі міндетін атқарған. Бұл жылдарғы жемісті еңбегі арнайы зерттеуді қажет етеді.
Аллажар Теміржанов жан-жақты қаламгер болғаны мәлім. Әсіресе ол дарынды ақын ретінде танымал еді. Оның алғашқы өлеңдер жинағы сонау 1935 жылы «Екі сый» деген атпен жарық көрген. Содан кейін Қарағандыда жүргенде, яғни 1939 жылы «Жаз» деп аталатын жинағы жарық көреді. Қайтыс болып кеткеннен кейін 1966 жылы ақындар Сырбай Мәуленов пен Қабыкен Мұқышевтің алғысөзімен «Ақын мұрасы» атты кітабы шығады. Дегенмен, қаламгердің барлық мұралары баспа бетін көрді деп айта алмаймыз. Әсіресе драмалық шығармалары қолжазба күйінде қызы Нэлли Теміржанованың қолында сақталып қалған екен.
Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында жанашырлары Мүкәрам Шүленбаев пен Қалдыбай Баяхметовтың ынтасымен 2013 жылы Павлодар қаласында екі томдығы жарыққа шықты. «Айналып қайта келдім араңызға» деген қос кітаптың алғашқысы жазушы Сайлау Байбосынның кіріспе сөзімен ашылып, оған қаламгердің драмалық шығармалары енгізілген. Жоғарыда аталған пьесаларымен қатар «Ту-у, осы кісілердің мінезі-ай!», «Мына кісілерді танитын боларсыздар?» атты комедиялары мен татар драматургы Мирхайдар Файзиден аударылған «Ғалиябану» драмасы орын алған. Екінші томда ақынның әр жылдары жазылған өлеңдері мен Дж. Байроннан, Г.Гейнеден, Ю.Лермонтовтан, Ғ.Тоқай мен М.Жәлелден т.б. аудармалары және «Дарын» (Доскей ақынға арналған), «Сармақтың «Сарыөзені» (аңыз) және «Туған жерде» дастандары топтастырылған.
Қарағандылықтар кезінде облысаралық жазушылар одағында жемісті қызмет атқарған сезімтал ақын, қарымды қаламгерді ұмытқан емес. Шежіреші қарт Жайық Бектұров ағамыздың ұсынысымен оның есімі осы жолдар авторы құрастырған «Қарағанды. Қарағанды облысы» (1986, 2008 жылы орыс тілінде; 1990, 2006 жылы қазақ тілінде) энциклопедиясына, облыстық «Орталық Қазақстан» газетінің анықтамалық кітаптарына енді. Облыс кітапханаларында ақынның шығармашылығына арналған көрмелер, тақырыптық кештер ұйымдастырылып тұрады. Дегенмен, Қарағанды мен Павлодар қазақ драма театрлары драматургтің кезінде жоғары баға алған комедияларын жаңғыртып, бүгінгі көрерменге ұсынса артық болмас еді. Өйткені сергек жазушы көтерген келеңсіз құбылыстардан, адам психологиясындағы жағымсыз жайттардан әлі де болса арылып болған жоқпыз…
Аман ЖАНҒОЖИН,
ардагер журналист, Қарағанды қаласы.
