(Балалар әдебиетінің классигі Өтебай Тұрманжанұлы жайында толғаныс)
Толғанысты жұрт таңырқарлық тұжырыммен бастағым келеді. «Өтебай Тұрманжанұлы – қазақ балалар әдебиетінің классигі». Әрине, дайындығы жоқ оқырман менің бұл пікіріммен келісе қоймасы хақ. Өзі жайында жазсам деп төңіректеп жүрген мені, «Өтебай күшті ақын. Соның әдеби мұрасын зерттегенің абзал»-деп ардақты Бейсекең (Кенжебайұлы) бағыттап жібергенге дейін де, марқұмның әдеби мұрасын жан-жақты зерттеп, ақи-тақи көз жеткізгенге шейін мен де «классикті» былай қойып, «күшті ақын» екеніне күмәнмен қарадым. Ал, бірсыпыра уақытымды жұмсап, Өтебайдан қалған бар әдеби жәдігерлікті ұзынынан да, көлденеңінен де қарап, таразыға тартқан соң («Өтебай Тұрманжанұлы» аталатын кітап жазғам. Қ.Е.) Бейсекең айтқан «күшті ақының» не, қазақ балалар әдебиетінің классигі»-деген тұжырымға келдім. Аталған кітабымда ақын өмірі мен шығармашылығын өзара сабақтастыра талдап, қолына қалам ұстаған кісінің ілуде біреуіне бұйырар «классик» деген атауға әбден лайық екенін өз шамамша дәлелдеп бақтым. Еңбекпен жеткен пікірімнен ешқашан танбан. Неге танамын, бәленбай өмірімді жұмсап, жеткен көзқарасымнан?! Танбайтын тағы бір себебім, Өтекең шығармашылық биігін анықтау жолында қан сорпа болып шаршап-шалдығып жүрсем, Бейсекең Кенжебайұлы «Өтебайдың поэзиясы туралы» («Әдебиет майданы» №9, 1934. 117-128 беттер) аталатын мақала жазып, ұлтшыл атанып, улыған-шулыған болып жататын жап-жас Тұрманжанұлын 1934 жылы-ақ Мағжан (Жұмабайұлы) ұстаздан үйреніп, әдемі өсіп келе жатқан «классик» биігінде атапты… Мәс-са-ған!
Бейсекең біледі, білмесе олай айтпаса керек. Бала Бейсембай мен Өтебай алым-берім бір жылдың төлі. Ордабасы ауданы, Бөген елді мекенінің тумасы. Бір ауылда бірі Жалғызағашта, бірі Күлтөбеде туып, балалық шақ базарын бірге кешкен, егер балдай тәтті балалық болса оларда. Буыны қатпай бейнетті бірге кешкен деген дұрыс-ақ шығар. Ақыры, бейнет буған, аштық қысқан балалар жаяу-жалпы Ташкент асқан. Бағына жалынды жастар жетекшісі Ғани Мұратбаев кезігіп, №14 жетім балалар үйіне табыстаған. Жетім балалар үйі кейін келе мектеп-интернатқа айналады. Жетім балалар үйінің көгенкөздері буыны қатпай жатып «Түркістан автономиялық Республикасының» үні – «Ақ жол» газетінің газет таратушысына (курьер) айналады. Өздері өлең, мақала жазып ұсынады газетке. Мектеп интернаттың басшысы (ұйымдастырушысы) түйеге тиеп алып жүретін «көшпелі кітапхана» ұстайтын Садуақас Оспанов! Алашорда мүшесі. Абай өлеңдерін жатқа білетін кісі. Өзі білген Абайды жетім балалар да білсе, қор болмас деп өзі сабақ беретін пәнді «абайтануға» айналдырып өтеді екен, Жаңақорғандық жарықтық.(1937 жылы атылып кеткен Садуақас Оспанов қазақтың тұңғыш дирижері Тұрғыт Османовтың әкесі. Қ.Е.) Содан да жетім балалар үйінің бар баласының таңдайында Абай өлеңдерінің дәмі ұйып қалады. Оның үстіне Ташкентте «Луначарский үйінде»(клуб) ағартушы А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедов, М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлын, өзбек зиялылары Чулпонды, А.Аблани, Фитратты тыңдайды. Сүйегінде бар болса, осыдан кейін олардан ғажап ақын, ұлтшыл ғалым шықпағанда ше?!
1923 жылы үздік оқушылар іріктеліп Москваға Күншығыс еңбекшілері коммунистік университетіне(КУТВ) оқуға жіберіледі. Ташкенттен таныс Мағжан Жұмабайұлы қазақ тілі мен әдебиетінен түрік халықтары балаларына сабақ береді. Ташкенттен таныс, біліс Нәзір Төреқұлов «Күншығыс халықтарының кіндік баспасына» шығармашылық жұмысқа тартады. Студент жастардың тырнақалды кітаптары Москвада шығады сөйтіп.Аға буын бала буынды бүгін де осылай тәрбиелесе ғой, шіркін!
Жұбы жазылмай бірге келе жатқан Жүсіпбек Арыстанов «Ақ жол» (Шымкентте шығады) газетіне, Бейсембай Кенжебайұлы «Лениншіл жас» газетіне редактор, Өтебай Тұрманжанов САККУ-ге (Орта Азия қырғыз-қазақ университеті) профессор болып қайта оралады. Үш ноян шығармашылық жұмыспен қайнап айналысады.
Әңгіме арқауына айналып отырған Өтебай Тұрманжанұлы Ташкентте «Пулемет», «Қощан кедей» сияқты кітаптар жазады. Нәзір ағасы тапсырған халық қазынасы – мақал-мәтелдерді жинап, жүйелеп, кітап етіп бірнеше дүркін бастырады. «ССР Жазушыларының 1-ші съезінде Балалар әдебиетін өркендету мәселесі күн тәртібіне қойылған сәттен бойындағы бар жұпарын балалар әдебиетіне береді. Әрі ұйымдастырушысы, әрі шығармашылық тұлғасы балалар әдебиетінің. Классикаға жол осылай ашылады.
Өзге жұрт Ел болудың амалы – балалар әдебиетін өркендету деп қарайды. Қазақ жұрты балалар әдебиетіне бұрын немқұрайлы қарап келген. Қазір балалар әдебиеті ұғымы бізде тіпті төмендеп кеткен секілді. Президент Қ.К.Тоқаевтың қатарынан екі жылды «Балалар әдебиеті жылы»-деп жариялауы міне, осы себептен! Кеңестік көсем, тегі түрік В.И.Ленин жолдаста бір жақсы сөз бар: «Бар жақсымыз – балаларға!» Көнермейтін сөз. Оны айтқан көсем көнеріп кетті, әрине! О, тағдыр! Бала – қоғам іргетасы болса, балалар әдебиеті – ұлт әдебиетінің іргетасы! Әдебиетте әр деңгейде шығарма жаза беруге болады. Ал, балаларға арнап жазу – қиынның қиыны. Сыншы, зерттеуші Борис Бегактың балалар әдебиетін «Күрделі қарапайымдылық» («Сложная простата») дейтіні сондықтан. М.М.Пришвин бе екен, «Балалар әдебиеті – кішкентайлардың үлкен әдебиеті»-деген. Танып айтқан, біліп сөйлеген! Ал, біз балалар әдебиетін – екінші, үшінші сортты бірдеңе деп қараймыз. Бұл қате. Бұл – адасушылық. Ұлт әдебиетіндегі бетбұрыс, жаңалық – балалар әдебиетінен басталса құба-құп! Сонда ғана өмірде де, өнерде де баяндылық!
Балалар әдебиеті – қиын әдебиет! Балалар әдебиеті өкілі болып қалыптасу қиын, балалар қаламгері болып, іштен бейімделе туу керек-деген бұрын өткен классиктер. Тіпті «Душа исцеляется рядом с детьми» дейтін «Қорланғандар мен қор болғандар» жыршысы Ф.М.Достоевскийдің өзі балаға шығарма жарата алмай «қор болған». Міне, сондай жағдайда қиын саланың классигі атанарлықтай Өтебай Тұрманжанұлы не тындыра қойыпты? Санамалап бастайық:
Ол – әлем халықтары ертегілерін қазақ тіліне аударып, арнайы үлкен кітап жасады. Әлем халықтары ертегілері! Ғажап! Ертегі аудару – еріккеннің ермегі емес. Балалар қабылдауына орай келер, жанын байытып, ой-өрісін өсірер, бойына тазалық, кісілік, ізгілік дәнін егер, отаншылық рухқа аңсарын оятар ертегілерді теріп тәржімалау, оны бала қабылдауына лайық құбылта, түрлендіре қазақшалау – шынайы балалар қаламгеріне ғана тән. Өтекең аударған ертегілер – осындай өміршең сипатқа ие! Ұлт әдебиеті аталатын бір дарақ бойына әлемдік әдебиет жемістерін әкеліп егу, қазақ баласын әлемдік рухани әзел қазынамен суару – жайсаң ойлы ісмер ісі! Өтекеңнің саналы бір әрекеті міне, осындай!
Өтебай Тұрманжанұлы – тамаша шығармашылығымен қазақ балалар әдебиетін бір, тамылжыған аударма ертегілермен екі көтеріп-көтеріп шыған биікке шығарып кеткен балажанды қаламгер!
Ол – қазақ мақал-мәтелдерін жинап, жүйелеп жариялаушы жидашы. Жиырмасыншы жылдары Күншығыс халықтары кіндік баспасы бас редакторы болып қызмет атқарып тұрғанда білімпаз Нәзір Төреқұлұлы тапсырған аманат еді. Сенімге қараңыз. Онда Өтебай небәрі университет (КУТВ) студенті. Мағжан ұстазына еліктеп өлең жазып жүрген 20-21 жасар бозбала. Аға тапсырған міндетті аманаттай көріп, өмірінің ақырына дейін (1978) аянбай һәм адал атқарды. Халық даналығын жинақтап дүркін-дүркін кітап етіп бастырудан бір танған, бір шаршаған жоқ. Өмірінің ақаба сәттерінде бір том мақал-мәтелдерге бір томдық этимологиялық, мазмұндық талдау жасап – қос кітап жасады. Біреуін «Жазушы» баспасы директоры Әбілмәжүн Жұмабаевтың қолына тапсырды, келесісі архивінде қалды. Баспамен шарт жасасып үлгермей, келер күні қаны тасып, тіл-ауызы байланып, ауруханаға түсті. Түн өткізіп о дүниелік. Жидашының еңбегі қадіріне жеткен Әбілмәжүн аға келісім шартты кейін жасатып, ақынды ақырет сапарына абыроймен шығарып салуға ықпал жасады. Заңсыз-ақ шығар. Алайда, атап айтар – Азаматтық! Әрі Өтекеңнің азаматтығының садағасы!
Ал, Өтебай Тұрманжанұлы сұрыптап құраған мақал-мәтелдер жинағын бала да, шаға да, жас та, кәрі – қазақ азаматтары оқып жетілді, рухани жансерік етіп өсті. Өтекең жинап, құрастыратын «Қазақ халқының мақал-мәтелдері» – халықтың рухани үлкен қазынасы, жидашы ақынның үлкен еңбегі. Табиғат міндет-парызы ұқсастығы жөнінен бұл еңбекті Владимир Дальдің «Орыс халқының мақал-мәтелдері» жуан томдығымен салыстырар едім. Қазақуар Даль жинағын академиялық сирек жәдігерлік ретінде аялап қарап, абайлап алғысөз жазып қаз-қалпында қайта бастырып келе жатса орыс зиялылары зияттығы! (Бір басылымына М.А.Шолохов жүрексіне отырып алғысөз жазған. Қ.Е.). Ал, біз Өтекең дүниеден өткен сәттен оның елу сегіз жыл бойы үзіліс-үздіксіз жинап, тақырыптық тұрғыдан жүйелеген мақал-мәтелдерін өз атымыздан «құрастырып» берекесін қашырдық. Сол өкініш. Ақын әруағы алдында жүз қызарарлық іс!
Баланы халық даналығымен сусындата тәрбиелеуде – Өтебай Тұрманжанұлы ғажайып ұстаз!
Ө.Тұрманжанұлы өмірдің өзінен оқып өскен қаламгер. Ауыз әдебиеті қайнарынан уыздай ауызданып, құнары қана қалыптасқан қаламгер. Халық әдебиетінен қапысыз оқығанын өмір көрінісімен әдемі сабақтастырып, өмір талабына, балғын тәрбиесіне жетекшілік жасар қаншама табиғи, мөлдір таза шығармалар жазып қалдырды. Халқына қалтқысыз қызмет етудің бір үлгісі, бардан үлгісі осы салада.
Ол – халық даналығы саналатын мақал-мәтелдің ойлы түйінін таратып өлең жазды. Қысқа фабулалы өлең (кейде тақпақ) жазып, түйінін мақалдап, мәтелдеп түйді. Халық даналығын жинап, бойға сіңіріп, ойда сақтаудың пайдасы! Халық даналығын ұсынықты пайдаланып, халықтың (балалар) өзіне байытып қайтарудың әдемі үлгісі. Баланы халық даналығымен тәрбиелеудің бір даңғыл жолы. Бүгін де осы тәжірибеге оралсақшы, шіркін!
Ақынның көп өлеңі өзегіне халық даналық ойы, мақал сөздің мәйегі сіңіріледі. Өлең халықтық пәлсапа буына суарылады. Бұл орайда тәрбиеші ақын халық даналығын өлеңге айналдырудан өз өлеңінен мақал-мәтелдік тобықтай түйін түйерлік философиялық болмысы мықты өлең тудыру тұғырына дейін көтеріледі. Халық даналығына ден қойған қаламгердің бұл танаптағы олжасы ұшан-теңіз!
Ауыз әдебиетінің төл баласы болып өскен ол қазақ ертегі, аңыздарынан бастап, жаһан әдебиеті жырларын балаға қайыра жырлап берер қарапайым кәсіптен (Соколов-Микитов үлгісін еске алыңыз, саналы түрде) ауыз әдебиеті сюжетін пайдаланып жаңа, тым жаңалықты су жаңа ертегі, ертегі-аңыз формасына түсіп, тіпті тың, соны ертегілер туғызуға дейін қарыштай өсті. А.С.Пушкин ертегі жазды. Х.Андерсен тұла бойы тұнған ертегіші. Және қандай ертегілер?! Өтекең жазған ертегілер олардан мысқал да кем емес. Бала оқып ойланатын, ересектер оқып ойға қалатын, ары кірленген адам оқып арылатын, күнәлі кісі оқып тазаратын ғажап туындылар!
Ертегі – әдебиеттегі балалық жанр. Балалық – тазалық. Балалық – қарапайым даналық! Ақын «аңқау» жанрда адамзат аңсарын сыйғызып мөлдіреген таза, бұлқынған бұла, қарапайым да қадірлі шығармалар берген ертегіші ақын. Оның қаламынан туған «Құмырысқалар, аралар – қиыспас дос-құдалар» аталатын тал бойында ертегі тәмсіл, мысал жанр үлгісі табиғи жымдасып жатар, азаматтық толымды ойға құрылған (еңбекті дәріптеу), философиялық ертегісі – ақын шығармашылық шыңы! Қазақ балалар поэзиясы алтын қазынасы! Кезінде «Детская литература» журналында жарияланған философиялық ертегінің іле-шала әлемнің 12 тіліне аударылу сыры осындай бекзаттығында жатса керек. Уақытында «Уай, бәрекелде!» дегізген классикалық туынды!
Ө.Тұрманжанұлының – қазақ балалар поэзиясын жанрлық тұрғыдан байытқан сәттері әлгіндей жанр жөнінде каноншыл ақын. Кәдімгі тақпақ, өлең, мазақтама, ертегі, ертегі-поэма жазды. Тақпақ туындатса дилактикалық ойды табиғи өріп тартымды жазды, өлеңдері тәрбие сабағы секілді, мазақтамасы бала мінезіне құрылды. Дидактикалық тақпақтан өмір суретін, тұрмыс көрінісін тәрбие тәліміне ұштастыра сөйлер ақынды табамыз.
«Білем!» деме, балам!
Білмейтінің көп шығар.
Бәрін білген адам
Дүниеде жоқ шығар.
Көп білуге ұмтылған
Көз жұмғанша оқиды.
Көз жұмғанша оқыған
Көп нәрсені тоқиды.
«Білем!» деме, балам!» аталатын осы қарапайым өлеңге зер салсақ атаның қарапайым ақылындай. «Білем!» деме, балам!»-деп бастап өнегелі сөзін айтып отыр. Автор дейміз бе, лирикалық кейіпкер дейміз бе, сөзін көркемдеп, мәнерлеп жатпай-ақ кішкентай оқушысын өмір сабағына бастай жөнеледі. Сыртын жылтырату, сөз ойнатып құлпыртуы байқалмайтын, қарапайым әңгімелеу сипатындағы тақпақ мазмұн байлығымен еңселі тұр. Тақпақта балаға деген сенім бар. Ол сенім ақын мен балалар арасын табиғи жалғастырып жатыр. «Сен өйтпе», «сен бүйтпе» деген тиым сөзден гөрі, «балам»-деп іштарта ақыл айту тақпақ жанрына сіңімді. Жанрға сіңімді табиғи ақыл бала бойына қонымды!
Жақсылық біреу сыйласа,
Сен де сыйла басқаға.
Біреуге-біреу қимаса,
Шығады қайдан жақсы аға?!
деп те тақпақтайды ақын. Алғашқы жолдың («Жақсылық біреу сыйласа») сәл орысшалау ма, әлде кітабилеу ме, әйтеуір орашолақтау құрылғанына қарамастан қарапайым өлең дүниенің философиясын айтып, айтып, дүние-тіршілікті жақсылыққа шақырып тұр ғой. Өтекеңнің қарапайым өлең, тақпақтары, міне, осындай ойлы, бойға қонымды, ойға сіңімді болып келеді.
Бүлдіршінге ойды жанамалай айту – балалардың қабылдау ерекшелігін баққан, жіті байқаған тәжірибелі ақынның тағы бір ерекшелігі. Ол бірде бала кейіпкер бейнесіне еніп;
Тақыр жерге тал ектім,
Орман болсын деп.
Тақыр жерге қыш құйдым,
Қорған болсын деп.
Талымды тарадым, қарадым –
Орман болды.
Қышымды қаладым, сыладым –
Қорған болды!-
депті.
Ақын табиғатты аяла деп ақыл айтып жатқан жоқ. «Жалғыз ағаштың орман болмасын» да біледі ақын. Алайда, орманның өзі жалғыздап та болса, ағаш егуден басталмас па?! «Ағаш ек, орман болсын!»-деп отыр ақын. Тал егіп, аялай орманға айналдыру туралы ой өріліп жатыр қарапайым өлеңнен! Табиғатты аялау, табиғатты құрметтеуге үндеу ойлары өлеңнің өзегінде, өне-бойы табиғатында!
«Жалғыз кірпіштің қорған болмасын» да біледі ақын. Алайда, қорғанның өзі қыш құюдан басталмас па?! Қыш құй, қорған болсын!»-деп отыр ақын. Еңбекке үндеу тақыр жерге қолдан құйылған қыштан бас алып отыр. Қорған қыштан тұрары рас болса, оны да құятын, қалайтын, сылайтын адам, адамның қолы екен. Қарапайым ғана өлең еңбекті қыздырған көріктей, балалар үшін еңбек гимніне айналып жүре береді емес пе?!
Баланың аңқау көңіліне құрылған өлеңдегі аздаған әдейі алынған шарттылықты айтпағанда табиғат пен еңбекті өзара сәйкестендіре жырлаған ақын ризалық сезімін туғызады.
Ақында алуан жанрлы үздік өлеңдер, сурет болып көңіліңді аулайтын, жылылығымен жаныңды баурайтын өлең, жыр жыртылып айырылады. Жанр-жанрға жіктеп, ол өлеңдердің асыл қасиетін шама-шарқымызша, талдап айтқанбыз арнайы жазған кітабымызда. Сондықтан да осы бір-ер ерекшелікті қанағат тұтып, түйінге көшсек.
…Әңгімені еріксіз Бейсекеңнен бастап сабақтағанбыз. Сол жолы болар, ақиреттік досы жайында айта отырып, «Жиырма жылға сібір айдалды. Өксікті өмір кешті. Талантын түгел аша алмай, аз өмір сүріп, аттанып кетті. Әй, осы қазақтар… Өтебай досым, Қазақстанға келмей, Ташкентте жүре бергенде қайтер еді? Өзбекшеге де жетік еді. Ғафур Ғұламның 5 томдығын аударған…»-деп әңгімесін өкінішпен түйіп еді, Бейсекең!
Әкедей әзіз Бейсекең өкінішіне қосылуға, қостауға да болады. Дегенде, Адам пешенеге жазылғанды көреді -дейтін тәмсіл бар емес пе?! Жиырма жыл өмірін сібірде айдауда өткізсе де, аман оралған ақын бар жүрек жұпарын балаларға арнап, жыр толғады, балалар әдебиетінің бәйтерегіне айналды. Классик ақынның қазақ балалар әдебиетінде жап-жасыл бақшасы қалды, жыр мектебі қалыптасты… Демек, ақын пешенесінде өмірлік азап та, шығармашылық ләззат та, бір сыбаға аз жазылмағаны ғой…
Құлбек ЕРГӨБЕК,
Әдебиет сыншысы,
Мемлекеттік сыйлық иегері.
