“Тарихты жасаушы бар, жазушы бар. Жасаушы қателессе,
жазушы оны түзеймін деп әуре болмаса керек”
Ғ.Мүсірепов
Арқаның сұлу аймағы – Баянауылдан аты Алашқа мәлiм болған талай тарихи тұлғалар шықты. Тарих тамырына терең бойламай, бертiнiрек Қазақ елi Ресей империясының боданына айналып, жергiлiктi билiк әкiмшiлiк жүйеге ауыса бастаған кезеңде өмiр сүрiп, осы өңiрдiң, қала бердi Сарыарқаның тарихына өшпестей iз қалдырған Шоң би Едiгеұлы бабамыз туралы сөз қозғасақ, талай тақырыпқа жететiн әңгiме болады.
Кейінгі кезде Шоң туралы мақалалар басылым беттерінде жиі жарияланып, түрлі пікірлер айтылып жүр. Кезiнде Дала губернаторы атанған әйгiлi бабаның билiк құрған шағындағы небiр оқиғалар бiздiң заманымызға жетiп, кейiнгi ұрпаққа аңыз болып кеттi. Қазақта “қарадан хан болған” деген қасиеттi тiркес сөз бар. Аталы сөзбен алашты аузына қаратқан заманда айтылған осы бiр сөзде үлкен мағына жатыр. Қасиеттiсi мен қастерлiсiн ұлықтап, баланың болашағын балпаң басқан қадамынан қалт жiбермей танитын қырағы елдiң тарландары, жаугершiлiктен етек-жеңiн жия алмай жөңкiле көшiп жүрген 18 ғасырдың орта шеңiнде, Бес Мейрамға беделi бар Едiге би Төлебайұлының шаңырағында дүние есiгiн ашқан (шамамен 1752-53 жылдары туған) балпанақтай Ақдәулет есiмдi ұлдың кейiннен күллi қазаққа белгiлi, әдiл бидiң соңы болған (!) Шоң би атанарын сiрә да болжамаған шығар. Тарихты тұлғалар жасайды деген ұғымды қолдансақ, Баян өңiрiнiң сол кездегi тарихында Шоң бидiң алар орны зор.
Кейiнгi кезде Ақдәулеттiң Шоң атануы мен оның туған және қайтыс болған жылдарына байланысты тарихшылар, шежірешілер және зерттеуші-жазушылар арасында бір-біріне кереғар пiкiрлер орын алған. Ендi соның бiрнешеуiне тоқталайық.
Ақдәулеттiң Шоң атануының екi дерегі бар. Оның алғашқысы жазушы Қалмұқан Исабайдың “Серт” романында айтылғандай Баянауыл аймағының сұлу мекендерi үшiн Айдабол мен Қаржастың таласына байланысты.
“Қазақ әскерi жоңғарларды жеңiп, Сарыарқадан қуып шыққан соң Орта жүз рулары туған өлкелерiне орала бастайды. Сүйiндiк баласын Сырдың бойынан Қаржастың Сәти би мен Айдабол Олжабай батыр екеуi бастап әкелiп Баянауылға қоныстандырады. Қазақ руларының арасында дау әсiресе үш себептен болып отырған, жер дауы, жесiр дауы және жылқы дауы. Осындай бiр дау Баянауылдың әсем жерi Шойынды көл (Жасыбай көлi) үшiн қаржас пен айдаболдың арасында болып, екi жақ сойыл көтерiсуге дейiн барады. Осыны естiген Бұқар жырау дауға араласып, билiк атқан екен. Ол Баянауыл сiлемiн көлденеңiнен екiге бөлiп, бiрiн Мол бөлiгi, бiрiн Шоң бөлiгi деп атаған. Содан Қаржастың ес бiле қоймаған баласына Шоң бөлiгi үшiн асық иiртiп, тәйкесi мен бүгi түссе Айдаболға, алшысы мен шiгi түссе Қаржастiкi болады дептi. Содан асық бүк жағымен түсiп Шоң бөлiгi Айдаболға қалып, Мол бөлiгiн Қаржас баласы иемденген екен. Сол күнi Едiге бидiң бәйбiшесi Мақпал ана ұл туып, Айдаболдар Бұқар баба ата қонысымызды өзiмiзге қайтiп әперген күн десiп, атын Шоң деп қойған екен”, – деп жазады.
Екiншiсi Айдаболдың жиенi – Қожаберген жырау Толыбайұлына қатысты.
Нәбиден Әбуталиев өзінің «Сегіз Сері» атты кітабында «Едiге би Ақдәулет есiмдi жетi жасар ұлын ертiп (1759 жыл) тоқсан алты жастағы қартайып отырған Қожаберген жыраудан бата алу үшiн сәлем бере Гүлтөбеге келедi. Едiге қалың қалай дегенде Қожаберген жырау “Кәрiлiк” деген өлеңмен жауап берген екен:
Уағалейкумассалам, нағашы би,
Кетiп тұр қарт жиеннен бұл күнде күй.
Қартайған мен байғұсты сөге көрме,
Лайықты көре алмасаң құрмет пен сый, – деп жырлай келе:
Қыдыр дарып бақ қонсын Едiге саған,
Мерейiң үстем болып, артсын бағаң.
Өзiнiң қатарының алды болсын,
Қасыңа ерiп келген осы балаң.
Тiрi болса билердiң зоры болсын,
Хан, сұлтан, төрелердiң соры болсын.
Бiтiмiне iстерi ылғи сай боп,
Ақдәулет болмай аты, Ер Шоң болсын.
Тiл-аузым таңданбаймын деймiн тасқа,
Тұлғасы бұл ұлыңның елден басқа.
Елiне қорған болып билiк айтып,
Келгей де ғұмырлы боп ұзақ жасқа.
Тiрлiкте қанағаты мол, болсын қоңды,
Сабырлы мiнезiмен болсын оңды.
Едiге шырақ, замана азып барады,
Бұл балаң әдiл бидiң болар соңы, – деп бата берген”. (Сегіз Сері, Алматы, 1991 ж. 35-бет).
Оқырмандар байқап отырған болар, Қожаберген жырау батасының iшiнде Едiге бидiң баласы Ақдәулетке Шоң деген есiм бередi. Қазақ ұғымында бес жасында тайға мініп, аттың құлағында ойнайды деген сөз бар. Ол баланың ержете бастағанын білдіреді. Алты жастан асқан баланы ақылы-есі кірген деп есептейді. Көшпенді тұрмыста баланың белі бесіктен шығып, буыны бекігенше адам санатына баланып, аса мән беріле, ескеріле қоймаған. Ел аузындағы қай әңгіме-аңызға құлақ салсақ та балаға бата беру алты-жеті жаспен тұстас келеді. Соған қарағанда осы айтылғандарда да жан бар сияқты. Баянауылдан сонау керей еліндегі жиен атасынан бата алуға апаратын бала алты жастан кем болмауы тиіс деп ұққан дұрыс. Демек бұл Шоң бидің туған жылын анықтауға мұрындық болар бірден-бір дерек деп есептеледі. Бұдан шығатын қорытынды – Шоңның туған жылы шамамен 1752-53 жылдар деп тұспалдауға болады деп ойлаймыз.
Әңгімеге арқау болып отырған Қожаберген жырау 1663 жылы қазiргi Солтүстiк Қазақстан облысына қарасты Жамбыл ауданы Гүлтөбе деген жерде Толыбай сыншының отбасында дүниеге келген. Ол туралы «Қожаберген жырау Толыбайұлы (1663-1762жж.) – ақын, батыр. Жас кезінде діни медреседе оқып, ескіше хат таныған. Араб, парсы тілдеріне жетік болған. Өлең-жыр, дастан жазумен қатар, ән-күй шығарған. Жоңғар шапқыншылығы кезінде шығарылып, кейіннен халық арасына кең тараған «Елім-ай» әні, «Елім-ай» күйі және «Елім-ай» жыр-дастанының авторы», – деп жазылған Қазақ әдебиеті энциклопедиясында (Алматы, 1999 жыл, 416-бет). Анасы Ақбiлек – Орта жүз Арғын Сүйiндiк Айдабол бидiң тұңғыш қызы. Әкесi Толыбай сыншы Дәуленұлы (1603-1681) өз кезiнде Арқадағы керей руының басшысы, атақты әскербасы болған. Ақбiлектен жиырма ұл бала туған, Қожаберген соның кенжесi. Едiгеге нағашы би деп сөйлеуi осыдан. Қожаберген “Елiм-ай” дастанының бас жағында өзiнiң анасы Ақбiлек жайында былай дейдi:
Орта жүз Арғындағы асыл тектен,
Анамның шыққан заты Сүйiндiктен.
Жиырма ұлдың көкжал туған сүт кенжесi ем,
Тұңғыш қызы Айдаболдың Ақбiлектен.
Мiне, демек әрі ақын, әрі батыр жиен атасынан нағашы немересінің бата алуы қазақ ұғымына тән жәйт.
Жоғарыда айтылған оқиғаны растайтын Нысанбек Төреқұлұлының 1995 жылы Алматыдағы “Қазақстан” баспасынан шыққан “Қазақтың 100 би-шешені” атты кітабының 197 бетінде: “Сегіз Сері Бахрамұлы Шақшақов 1836 жылы жаздың басында бәйгеге ат қоспақ болып Ор өзенінің бойын мекендейтін Кіші жүз алшын ішінде Әлімұлынан шыққан Кебек бидің асына барады. Осы асқа Орта жүз Сүйіндік Арғынның Айдабол атасынан шыққан Шоң би Едігеұлы да келеді. Ол өзінің қара ала тұлпарын бәйгеге қоспақшы болады. Кіші жүз Кебек бидің асында Шоң шешенге ерген жігіттердің бірі – Елдос асқа келген Есжан деген балгерге құмалақ ашқызады. Құмалақшы Есжан арғын Елдосқа: “Басшы биің Шоң – осы астан кейін жарты-ақ жыл өмір сүріп, бір жұма ауырып, дүниеден өтеді екен. Астан елдеріңе олжалы қайтады екенсіңдер. Би атаның тұлпары жарысқан аттардың бәрінен озып келіп, бас бәйге алғалы тұр екен. Өзің еліңе барған соң, көп кешікпей келіншегің босанып, ұл бала табады екен. Сол балаға бас биің Шоң батасын беріп, ат қойсын, – депті. Осы сөзді естіген Сегіз Сері Шоң би түскен үйге келіп, өлеңмен сәлем береді:
Ассалаумағалейкум, асыл баба,
Үш жүзге атың шыққан ардақты аға.
Мен сізге сәлем бере келіп тұрмын,
Жүрмісіз, сау-саламат, қайран дана, – деп бастап, әрі қарай:
Керейде Шақшақ бидің Сегізімін,
Соңына топтап ерткен жігіт гүлін.
Абылайхан, Уәлихан заманында,
Қызылжар уәлятын биледі атам.
Білесіз Шақша балуан кім екенін,
Алашқа даңқы шыққаш Едіге әкең,
Керейге Баянтаудан арнап келген.
Бес жасар кезіңізде сізді ертіп ап,
Қожаберген бабама сәлем берген.
Елімде бас жасында мейман болып,
Қожаберген бабамнан бата алғансыз.
Бабамның ықыласы сізге түсіп,
Шоң болып сол уақыттан аталғансыз”, – деп жазылған. Осы деректің өзі Шоңның Қожаберген жыраудан бата алғанын, бес жасында әкесі Едіге бимен Керей еліне барып, Шоң атанғанын растайды.
Соншама жердi иемденiп, екi ғасыр ел қорғауда нар қайрат көрсетiп, екi аяғы үзенгiден босамай, ат жалында ғұмыр кешкен қазақ Абылайдан соң неге жасыды? Ресей боданы ноқтасын кигенде патшаның 1822 жылғы жарлығы бойынша исi қазақтың бар руының тiзгiнi, Шоң би басқарған Баянауыл жерiнен басқа Шыңғыс тұқымынан шыққан хан, төрелер қолына көштi. Мысалға, 1824 жылы 8 сәуiрде ашылған Қарқаралы округiндегi жиырма болыстың он тоғызын Шыңғысұлы Тұрсын төре бас болып, он тоғыз төре басқарды. Орыстың озбыр отарлау саясаты қытаймен үш жүз жыл, қалмақпен қырық жыл соғысып жеңiлмеген осынау қазақ деген жұртты бөлшектеп басқару керектiгiн ұққан сыңайлы. Сол себептен қазақ жерін бөлшектеп басқару, сол арқылы бастарын біріктірмеу бағыты қатты сақталған.
Қазақ тарихында хандық жүйеден бас тартып, қазақты тек қазақ қана басқару керек деген идеяны бастап, оны iс жүзiнде iске асырған Шоң би Едiгеұлы болды. Оның арманы билiктi қазақ арасынан шыққан би-шонжарларға алып берiп, ел арасын төрелердiң зорлығы мен араңдатуынан құтқару едi. Қазақ руларын жеке-жеке бөлiп алып өзара қырқыстыру арқылы өз дегенiн iстеп отырған Шыңғыс тұқымдарын елден қуып шығып, қазақ халқының мемлекеттiк құрылысына билер ықпал ететiн жаңаша басқару тәсiлiн енгiзудi көздедi. Өз заманында болып жатқан тарихи үрдiстердiң аңысын дәп басқан Шоң би орыстармен қоян-қолтық араласып, экономикасы қарқын алып дамып келе жатқан Ресей империясымен бiрге қазақ ұлты да тарих көшiне iлесе алады деп түсiндi. Орыстың оқуын оқып, бiлiмiн игеру, маңсап, шенге жету арқылы отаршыл жұртпен тақым теңестiруге болатынын ерте ұқты. Аз қазақты қырық пышақ қылып, өзара қырқыстырып қойған төрелерге, орыс отаршылдығына қарсы қол көтерген хандар мен батырларға ермей халқын қырғыннан аман-есен сақтай бiлдi. Орнында бар оңалар қағидасын ұстанып, ел арасындағы орысқа қарсы бүлiктi тоқтатуға тырысқан, бұл жолда қан төгуге дейiн барған. Бар өмiрiн хандар мен төрелерге қарсы күреске арнаған Шоң би, барлық қазақ жерiнде болмаса да өз ықпалындағы аймақта арманына жеттi. Ел бiрлiгiмен, жер тұтастығын әсте естен шығармаған Шоң би соңынан Төртұлы одағын құрды.
1792 жылы орыстар Орта жүзге Абылайдың баласы Уәлидi хан сайлағаны белгiлi.
«Хан сайлауына қатысып қайтқан кейін Шоң би төре тұқымдарын Айдаболдан, артынан Баянауыл өңiрiндегi рулардың бәрiнен қуып шықты. Кейiннен хандық ғұмыры келте болған Оразмұхамметтiң ұрпағы Бөкейдi Орта жүздiң Найман, Тобықты, Қаракесек, Қанжығалы руларының хан сайлауына қарсы шығып, Баян өңiрiндегi рулардан Бөкейдi хан сайлауға қарсымыз деп, өз пайдасына қол жинатып, халық атынан қарсылық бiлдiрген құжатты Омбыға жiбермек болады. Мұны бiлiп қалған Бөкей астыртын өз адамдарын жiберiп, орта жолдан хатты қолына түсiрiп алады. Ақыры орыстар Бөкейдi хан сайлайтын болады. Хан сайлауына Айдабол, Қаржас, Бәсентиiн рулары көп адаммен барып, Бөкейдi ақ киiзге салып көтере бергенде хан сайлау рәсiмiн бұзып, бөле-жара үдере тұрып, кетiп қалады. Бұл әрекет хан сайлауына қарсылықтың тағы бiр түрi едi. Осындай қарсылыққа қарамастан орыстар Бөкейдi хан сайлайды. Өзiнiң хандығына қарсы болған Шоң бидi тәубесiне келтiрмек оймен Бөкей оған қарсы қол жинап соғыс ашады. Бөкейдiң қалың қолына, әрi төрелердiң жан-жақты қыспағына төтеп беру жолында Шоң би Төртұлы атты рулар одағын құрады. Оған айдабол, қаржас, қанжығалы бәсентиiн, сонымен бірге жоңғармен соғыста осы өңiрге келiп, соңынан тұрақтап қалған жағалбайлы, қозған рулары енедi. Төртұлы атануының себебi Баянауыл жерi қалмақтардан тазартылған соң оңтүстiктен осы өңiрге қарай көшкенде Сүйiндiктен тарайтын төрт ата – Қаржас, Айдабол, Орманшы, Күлік (кей деректерде Бәсентиiн, Қанжығалы бар) болып бiрiгiп көшкен екен. Одақ атының Төртұлы атануы осы бiрлiктi үлгi тұтқандықтан туған. Шығысында Ертiс өзенi, түстiкте Әулиелi Қызылтау, Желтау, Түндiк, батысында Ереймен, Нұра бойы, солтүстiкте Ақкөл-Жайылма, Есiл өзенiмен шектескен ұлан-ғайыр өлке одақ территориясына енген. Кезiнде Айдабол мен Қаржасқа Сәти мен Олжабай билiк айтқан жер кейiннен Сати тал атанып кетедi. Сол Сәти талға жиналған рубасылары Төртұлы Одағының төбе биi етiп Шоңды сайлайды. Осы жөнiнде хатқа түсiрiлiп, Омбы генерал-губернаторына жолдайды. Шоң бидiң орыстармен араласуы осыдан басталады», – деп жазылған Баян өңірінің танымал шежірешісі, Шоң бидің тікелей ұрпағы, Торайғыр ауылының тұрғыны Қарағыздың Әшімінің деректерінде. Бұл кісінің көптеген материалдарын кезінде профессор, марқұм Ермек Өтебайұлы ағамыз да Сұлтанмахмұт Торайғыровқа қатысты молынан пайдаланды.
Шоң бидің кейiннен генерал-губернатормен хат арқылы араласып, Ертiс өзенiнiң Коряков тұсының дала жақ бетiнен базар ашқызып, екi елдiң араласуына көп ықпал жасағанын, ешкiмнiң рұқсатынсыз Қалқаман тұзын игерiп жатқан орыстарды ығыстырып оны өз адамдарының тұзды базарға шығаруға генерал-губернаторды көндiріп, қазiргi тiлмен айтқанда дипломатиялық қарым-қатынасты нығайтып, орыстардың басынуына жол бермеген. Керiсiнше екi халықтың жақын араласып, сауда-саттық жасауына жағдай жасап, қазақтың қара қол шаруасына қат дүниенiң орыстың базарынан табыларына күмәнданбағанын Баян өңірінің қарттары осы күнге дейін жыр қылып айтқанын бала күнімізден естіп өстік.
Шоң би елден салық жинау саясатына да оң өзгерiс енгiзген. Төртұлы Одағының қауiпсiздiгiн сақтауға қажет қорғаныс саласына әрi одақтың iшкi-сыртқы шаруаларына елден 5 теңге көлемiнде салық жинатқан. Бұл жағдай кейiн салық жинаушылардың озбырлығынан жапа шеккендердiң аузында “Сыйса да бересiң бес теңге, сыймаса да бересiң бес теңге” деген мәтелге айналып, Шоң заманының кейпiн суреттейді.
Сәтиден кейiн ұзақ болмаса да үзiлiс алып, айтулы тұлға шығармаған, Төртұлы одағында болғанмен аузында аталы сөзi бар, қолына қамшы ұстап билiк айтатын адамы болмаса, қазақ арасында беделi төмен болатын сол заманда бұл жағдай Қаржас баласы үшiн аса қиын кезең болғаны белгiлi. Қанша жерден одақ құрамында болғанмен ғасырлар бойы баршылық пен байлық, атақ пен абырой ру шеңберiмен өлшенетiн уақытта Қаржастың одақтағы орны мен ықпалы шамалы екенiн сезген Шоң би Сүйiндiктiң осы бiр аруақты атасының басшысыз қалғанына қатты қынжылады. Ол Қаржас баласының жұлдызды сәтiн қалай туғызатынын көп ойлайды. Ақыры ол сәт те туады.
Алып даланың ортасында мұхиттағы аралдай болып, заман заңына бағынбай өзгеше өмiр сүру жолына түскен одақты қайтсек көзiн құртып, өзара бөлiсiп аламыз деп ойлаған төре тұқымдары ендi одақ құрамындағы рулар арасында мал дауы мен жер дауы арқылы iрiткi салуды көздейдi. Бұл жөнінде Қалмұқан Исабайдың «Серт» кітабының екінші томында «Осы мақсатпен Қанжығалы руының басында отырған Бөкейдiң баласы Нұрмағамбет сұлтан қаржастың 200-дей жылқысын айдатып алады. Бұл жағдайдан хабардар болған Шоң би мәселенi Орта жүз ханы Уәлимен шешу қажеттiгiн ұғып, ханға жiберетiн адамдар дайындайды. Ханға баратын топты басқаруды Қаржастың 17 жасар баласы Сәтидiң сүт кенжесi Жұмабайға жүктеп, қасына Үкiбай бидi ертедi. Бұған одақтың өзге билерi қарсы болып, ханға бала жұмсаған масқара емес пе дегенде Шоң би, “қаржастың малын қаржас баласы дауламаса кiм даулайды” деп, жауап берiп, өзiнiң түпкi мақсатын бүгiп қалады. Әкесi Сәтиден ерте жетiм қалған, бiрақ жоқшылық көрмеген әлi де байсалдылығынан балалығы басым Жұмабай Төртұлы одағының тобын басқарып ханға барады. Үш күн бойына хан бала жiберiп басынды деп, елшiлердi қабылдамайды. Ақыры Үкiбай би жол тауып ханға бiр сәт қана сәлем беруге мұрсат алады. Одақ билерiнiң басым бөлiгi күмәндана қараған Жұмабай осыны сәттi пайдаланып, Уәли ханды сөзден ұтып, дауды өз пайдасына шешiп қайтады. Осы сапардан соң Одақтың игi жақсыларын Сәти талға жинаған Шоң би Жұмабайға Шорман деген ат берiп, Қаржастың төбе биi етiп сайлайды», – деп жазады.
Шорман кейiннен Шоң биден соң аға сұлтан болып, атағы алашқа жайылғаны тарихтан белгiлi. Осындай ұтымды іс-әрекеттері арқылы Шоң би одақ құрамындағы рулардың тепе-теңдігін бұзбай бір қалыпты, тең құқылы болуын сақтауға тырысқан сияқты. Бұл да болса Ұлы бабаның ұстанған саясатын аңғартады емес пе? Аталмыш кітапта әрі қарай….
«Ұлы далаға сыналай енiп, отарлау саясатын аса сақтықпен жүргiзiп отырған Ресей империясы 1822 жылы Уәли хан қайтыс болғаннан соң Орта жүзде хандық жүйенi жойып, округтiк басқару тәсiлiн iске асырады. Ендi хандық жойылып, билiк қазақ арасынан шыққан билерге тиер деген үмiттерi ақталмай, округтердiң аға сұлтаны болып тағы да төре тұқымдары тағайындала бастайды. Қазақ даласында алғашқылары болып Ақмола, Қарқаралы округтерi ашылады. Кейiнгi округке Төртұлы одағында енгiзiп жiбередi. Осыған ашуланған Шоң би Омбыға генерал губернаторға хат жолдап, Қарақаралы округiне бағынбайтынын айтып, егер генерал-губернатор Баянауыл округiн ашып оған Төртұлы одағының бiр биiн аға сұлтан етiп сайламаса, Қытай боғдыханымен келiссөзге баратынын хабарлап, талап қояды. Қазақ даласын жалпағынан бауырына басуды көздеп отырған отаршылдар бұл сөзге тiксiне қарағаны белгiлi. Қарқаралыдан Баянауылды дереу бөлiп алып округ ашу мүмкiн емесiн бiлген олар уақыт ұту мақсатымен мәселенi сөз бұйдаға салып, бұл туралы ойланатынын айтып Шоңға хат жолдайды. Орыстан досың болғанша, қасыңда балтаң болсын деген заманда бұл жауапқа Шоң би аса риза болмаса да артын тосып, аңысын бағады», деп Шоңның орыстармен арадағы саяси тартысын дәп суреттеген.
Сонымен Баянауыл дуаны 1833 жылдың 22 тамызы күнi ашылып, оған Арғын Едiгебидiң баласы, Айдаболдың шөбересi Шоң би (Ақдәулет) алғашқы аға сұлтан болып сайланды. Пайғамбар жасынан көп асып кеткен, 81 жасқа қараған шағында өзiнің өмiрлiк серт-арманы орындалған Шоң би қара қазақтан шыққан алғашқы аға сұлтан болып Баянауыл, қала берді күллі қазақтың тарихында мәңгіге қалды.
Сөйтіп Шоң қарапайым қазақтың да ел басқара алатынын дәлелдеп, патша бекіткен жарғыны бұздырып, аға сұлтан болған тұңғыш би. Содан кейін Шоң салған сара жолмен Шорманның Мұсасы, Өскенбайдың Құнанбайы, Жайнақтың Ыбырайы, Зілқараның Мұсаты, Естенестің Есенейі әр кезде, әр округте аға сұлтан болып сайланғаны тарихтан белгілі.
Облыстық “Сарыарқа самалы” газетінің 2005 жылғы 11 қазандағы № 115 санында тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.Артықбаевтың “Шоң Едігеұлы туралы шыңдық” атты зерттеу материалы жарық көрді. Мақаламен оқып танысқаннан соң түйгеніміз – Ж.Артықбаев М.Ж.Көпейұлының жазба деректеріне сүйене отырып, әрі басқа да тарихи деректер жинағынан біраз мысалдар келтіргенімен Шоң Едігеұлының туған-қайтыс болған жылдарын дұрыс анықтамаған деген тұжырымға келдік.
Біріншіден, жазушы Қ.Исабайдың романында Шоң би 1754 жылы туып, 1836 жылы қайтыс болған деген дерек берілген. Бұл жоғарыда біз келтірген деректермен шамалас. Профессор Ж. Артықбаев өз мақаласында бидің қайтыс болған жылы 1835 жыл деп дәлелдейді.
Ал, атақты жерлесіміз, марқұм К.Кенжетаев пен белгілі шежіреші, марқұм Тілеке Жеңістің көрсеткен деректері еш негізсіз. Ол кісілердің Шоң бидің туған-қайтыс болған жылдарын көрсеткенде неге сүйеніп, нені негізге алғандары бізге беймәлім. Сондықтан кейінгі екеуі ел аузындағы әңгімелер мен шежіреші қариялардың аузынан айтылған деректерден құралған жорамал болғандықтан қисынға келмейді. Одан кейін атамыш мақалада Баянауыл тарихына қатысты шыққан кітапта көрсетілген меже де жоғарыда айтылған Қ.Исабайдың айтқанымен шамалас. Жас зерттеушілердің осы межені неге сүйеніп айтқандары өкінішке орай кітаппен таныс болмағандықтан бізге белгісіз болып отыр.
Профессор Ж.Артықбаев мақаласында «Жазушы ағаларымыз аздап қосып жіберсе ағаттық жоқ, журналист бауырларымыз мүлт кетсе ол кешірімді, әртіс ағайынға да қатал талап жоқ, ал бар жауаптылық тарихшыда» деп баса көрсеткен. Ғалым ағамыздың алдыңғыларға бұлай кешіріммен қарауы адамгершілік тұрғысынан дұрыс та болар, бірақ нақты бір оқиғаға, нақты бір тарихи тұлғаға қатысты шыңдық, тек қана шыңдық күйінде болуы тиіс деп ойлаймыз. Тарихқа қиянат жүрмейді деген сөз осындайдан туған шығар, бәлкім. Егер мәселе тарихи тұлғаға қатысты болса онда әңгіме мүлдем басқа. Біздіңше әрбір көрсетілген меже қосалқы деректермен, бұлтартпас айғақтармен негізделіп отыруы тиіс. Олай болмағанда ол әншейін бос әңгіме болып қалады.
Сонымен бірге мақалада Шоңның билікке келуіне байланысты …«Шоңның қарадан шығып аға сұлтан болып сайлануына елдегі билік тізгінінің өз еркімен кетіп, елді басқарып келген төрелердің отаршылыдық саясаттың әсерінен ел арасындағы беделдерінің төмендеуіне себеп болса керек» деп жазыпты. Әрине, бұл айтылғандар таза шыңдық. Отаршылдар төрелерді биліктен аластатқан жоқ қайта жаңадан ашылған барлық дуандарға аға сұлтан болып төре тұқымдары сайланған жоқ па?. Бұл жағдай жалғыз-ақ Баянауыл дуанында басқаша болды, яғни бар ғұмырын төрелермен күреске арнаған, Баян өңіріндегі рулардың төре емес қара қазақтан шыққан билер басқаратын округ болып ашылуына Шоң би көп еңбек сіңірді. Осы іс-әрекеті арқылы оның күрескерлік рөлі асқақтамаса, төмендемек емес. Әр заманда өзі өмір сүрген қоғамның қалпын бұзып, жаңаша леп, жаңаша көзқараспен билікке келген тұлғаларға тарих зәру еместігін тарихшы ғалым ағамыз біледі деп ойлаймыз. Шоң би де өз заманы тудырған тарихи құбылыс. Осы жерде айта кететін бір жағдай мақалада айтылғандай «расында да 80-ге келіп селкілдеген шалға аға сұлтандықтың қажеті қанша?» еді. Ал Шоң би үшін оның маңызы зор болды. Ол өзі көзі тірісінде Баянауылды жеке дуан етіп ашқызды, сол үшін саналы ғұмырында ат үстінен түспей төрелермен арпалысты. Енді келіп ашылған дуанға неге аға сұлтан болудан бас тартуына тиіс еді. Әрине ол бас тартқан жоқ, әрі жасы келіп қалса да оның заманындағы түсінік оған атақ-даңқтан бас тартқызбас еді. Ол қазақтың қанына тән қасиет емес пе?.
Аталмыш мақалада сөз болған «Қ.Исабайдың «Сарыарқа самалындағы» 2002 жылғы 20 қыркүйектегі «Халықтың айтуына қарағанда Абылайдың қырқына Сүйіндік адамдарын, ата атынан аталған үлесін алып, 28 жасар Шоң Едігеұлы бастап барған екен…» деген пікірі қисық. Абылай заманында Едіге бидің аты көп айтылады» делінген. Ол рас Абылай заманында Едіге би Төлебайұлы көп айтылады. Ал жоғарыдағы оқиға Абылай хан қайтыс болып, үш жүзге сауын айтылған қырқы туралы болып отырған жоқ па? Демек Абылайхан қайтыс болған, Едіге би қартайды емес пе? Қайтайған би алыс жолға шығудан бас тартып, баласын бастатып жіберуі заңды ғой. Ендеше он үште отау иесі деген қазақ салтында 30-ға таяп қалған, атақты бидің алғыр да ақылды баласы ата атынан топ бастап баруының еш сөкеті жоқ. Керісінше Едіге би өз балаларының ішінде үлкен үміт артқан Ақдәулетті ел көрсін, жер көрсін деп, үш жүздің баласы бас қосқан, қазақтың өңкей ығайы мен сығайы жиналған Абылайдың асына жіберуі қазақ ұғымына сай келеді емес пе? Сондықтан Қ.Исабайдың айтқанымен жоғарыда Қожаберген жыраудан бата алған уақыттары мезгілдес болып келеді.
Ж.Артықбаев мысалға келтірген «алпыс төртте мен тұрмын, жиырма төртте сен тұрсын» деген Мәшекеңнің айтқан әңгімесінде бір жаңсақтық болуы мүмкін. Ал Қараойда болған хан Абылайдың асында Тұрсынбайлармен бірге Шоң бидің аламанға қатысып, атқа шабуы қисынға келмейді. Себебі бұл анау-мынау емес, үш жүздің ханының асы. Оған міндетті түрде үш жүздің менмін деген аталары бәйгеге ат қосады. Мұндай орасан аламан бәйгіде жарақат алу немесе жазым болу қауіпі күшті болған. Осы жағдайларды ескерген Едіге би Ақдәулеттің атқа шабуына рұқсат бермесі анық. Әрі қазақ үшін аса маңызды болып саналатын атанын аты аталып, даңқы шығаратындай бәйгіге ең жүйрік сәйгүліктерін қосқан. Бұдан артық не керек. Әрі Сүйіндікте бас бидің ұлынан басқа атқа шабар ешкімнің болмағаны ма? Сондықтан Шоң би асқа қатысқан, әрі Сүйіндік атаның адамдарын бастап барған деген Қ.Исабайдың жазбасы шыңдыққа таяу.
Сонымен біз келтірген деректер бойынша Шоң би шамамен 1752-53 жылдары туған. Ал қайтыс болған жылы 1836 жылдың аяғы деп есептеген дұрыс. Демек, «қара» қазақтан шыққан алғашқы аға сұлтан Шоң би Едігеұлы бабамыздың қайтыс болғанына биыл, яғни 2008 жылы 172 жыл толады. Ал туғанына 256 жыл болды деп қорытындылаймыз. Десек те, осындан кейін Шоң би туралы жаңа тың деректер шығып, жан-жақты дәлелденіп жатса құба-құп болар еді.
Жалпы, тарихта аттары қалған тұлғалар туралы айтылар сөз, зерделi зерттеу, байыпты пiкiрлер толастамауы тиiс. Болашақта Шоң бидiң өмiрi мен заманына арналған туындылар облыстық, республикалық басылымдарда молынан жарияланады деп үмiттенемiз.
Ал, тарихшы-ғалым Ж.Артықбаевтың айтқан тарих факультетінде деректану сабағының оқытылуы үлкен жаңалық. Ашылғанынан ашылмағаны, айтылғанынан айтылмағаны көп қазақтың ақтаңдақ тарихы көбіне көп тарихи тұлғалардың өмірлерімен тығыз байланысты болып келеді. Сонымен бірге ел аузындағы аңыз-әңгіме, шежірелерге Ж.Артықбаев айтқандай деректану ғылымының тұрғысында зерттеу жүргізілсе, талай тарихи шыңдықтарды қалпына келтіруге жол ашылмақ.
Біз жоғарыда аты аталған азаматтарға атақты жерлесіміз туралы газет бетінде қызу пікірталас жүргізуге ат салысқандары үшін алғыс айтамыз. Бірімізде жоқ, бірімізден табылып жатса нұр үстіне нұр емес пе? Ендеше, бәріңізді де әулие баба аруағы қолдап жүрсін.
P.S. Сөз соңында айтарымыз ардақты бидің аты тарихта онсыз да қалды, әйтседе кейінгі ұрпаққа тағылым болар, оларды тарихта көш бастаған ұлылардың ұлағатымен сусындап жүрсін десек, рухани құндылықтарын жоғалтпасын десек, Торайғыр кеңшарының бұрынғы бөлімшесі, орысша атауы күні бүгінге дейін Александровка деп аталып келген Қанды қарасу ауылына Шоң бидің есімін берсек құба-құп болар еді. Өлі риза болмай тірі байымайды деген халық даналығын жадымызда ұстап, баба аруағын осылайша риза етейік.
Кейінгі кезде ономастикалық комиссия ауылға, көшеге атақты атасының атын беруді сұраған жамағатқа ауыс-түйіс кезінде жұмсалар қаражатты сол ауыл немесе ұрпақтары көтеретін болса келісу қажеттігін көтеріп жүр. Ендеше Шоң бидің ұрпағы – мына біздер атамыздың атын ауылымызға берсе қаржылық жағын көтерер едік.
Мейрам НҰҒЫМАН,
Павлодар қаласы.
