Оқырман назарына Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, еңбек ардагері, «Ақсақалдар тағылымы» қоғамдық бірлестігінің мүшесі, Май ауданының Құрметті азаматы Рашид Бектеміровтың «Зұлмат» повесінен үзінді ұсынамыз.
Түндіктің қара балығы
Бұл сонау 1930 жыл болатын. Шаруасын айналдырып отырған орта қолды Бекназар өзге жұртқа қарағанда пысықтау, жазда егін салмаса да, қол шалғысымен шөп шауып, азын-аулақ малына қысқа азық жасап алатын. Ал былайғы жұрт қыс түсе өздерінің қыстақтарына жайғасып алып, қарындарын пыр-пыр қасып, тоқшылық тұрмыс кешуді әдетке айналдырып алған. Шөп шабуға келгенде аяқтарын баспайды. Сол жылдың қысында қар қалың түсіп, маңайдағы ауылдардың малы қырыла бастады. Былайғы жұрт бұл да «жұттың бір түрі, тек бас аман болсын» деп, бәрін бір Құдайға жаба салды. Ерегескенде қалың түскен қар көпке дейін жатып алды. Ұсақ мал бір-бірінің жүнін жеп, әне жерде бірі, міне жерде бірі, іштері кеуіп өліп жатты. Қара мал болса жатқан жерлерінен тұра алмай, олар да шетінен қырыла бастады, пышаққа ілінгендерін бауыздап алды. «Бестау» деп аталатын аймақты мекен еткен, қара құрым қазақ ауылы жиған-терген азды- көпті малын жұтқа беріп, қыстан қатты күйзеліп шыққан еді. Жылт етіп, жылынып, күннің көзі жер көкті мейіріміне алып, жайма-шуақ көктем мезгілі жеткенде, жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер кезіне келіп, әрең дегенде тіршілік жалғасты-ау. Аман қалған малдың пышаққа жарайтынын сойып жеді.
Бекназар қысқа дайындаған шөбінің арқасында малының жартысынан көбін сақтап қалған еді. Бірақ қырсыққанда, жығылған үстіне жұдырық демекші жаз ортасынан ауа белсенділер «Үкіметтің бұйрығы бар, колхоз құрамыз» деп, ауылдағы қалған малды зорлықпен айдап әкетті. Сөйтіп ауыл қаңырап малсыз қалды. Бала-шаға, үлкен кіші бір үзім нанға зар болып, көлденең өткен көк аттыға амалсыздан алақан жайған күн туды. Бұрын нан болмаса да, ағарған ішіп, ет жеп күнелтуге үйренген халық енді есігінің алдынан тышқақ лақтың да маңыраған үнін ести алмай, мүшкіл халге түсті. Табан астында жатып, қурап қалған тулақты отқа үйтіп, пышақпен кескілеп, сосын оны асып жегендер де болды. Алтын, күміс жүзіктері барлары тамаққа айырбастады. «Алтын, күміс тас екен, арпа бидай ас екен» деген заман туды. Бұл жолғы жұт бай-кедейді таңдамады, жаппай кедейшілікке бірден түсірді. Асыл бұйымдар, қымбат мүліктер бидайға айырбасталып кетті. Үкіметтің бұйрығына көнбей, малын колхозға бермей қол-аяғы ұзындар айласын тауып, отбасымен «Іш жаққа» көшіп кеткендер де бар. Олар ешкімге ештеңе айтпастан бір түннің ішінде көшті де кетті. Ағайын-туысқандарына: «бізбен жүріңдер» – деген екен, олар бөтен жаққа бата алмай, жүрексініп, оларға ермепті дегенді де естіп жатты. Заман түзелер деген ой да болған көрінеді
Бекназардың көксау әкесі: «Бөтен елге барып желкесі майланған адамды көрген де, естіген де жоқпын. Сандалмай тыныш отырайық. Не көрсең де көппен көр. Сүйегіміз басқа жақта қалғанша оданда туған жердің топырағы бұйыртсын. Көптің басына түскен ауырпашылық шығар, одан қашып құтылмассың, құдай бар ғой!» – деп бір-ақ кесіп тастағасын, лаж жоқ, көнесің. Ол әкесінің айтқанын жөн деп ұқты. Қартайған әке-шешесін, үйелмелі-сүйелмелі өсіп келе жатқан төрт баласын сүйретіп қайда бармақшы, қай жерге барып қарық болмақшы. Әрі кетсе сайын далада аң аулап күндері көрер. Төңірегіндегі жер-судың жағдайын жақсы біледі. Ертеде аңшылықпен әуестенген әкесінен қалған мылтық бар сол асырар. Ондай мылтық ілеуде, біреуде ғана бар, несіне оны пайдаланбасқа деген ой басым болды. Ендеше, дені сау аң-құс атып, күнелте тұрармыз. Одан арғысын көре жатар, бүйтіп өзектері тала бермес, ел тойып ішетін кез келер. Адам баласы тозаққа шыдайды дейді ғой, аш құрсақтың ауырғанын елең қылмай, біраз шыдау керек. Тірлікте бәрі өткінші – аштық та, тоқтық та. Шыдап бағу керек, ер жігітке ол да сын деп, өз-өзіне дем берді. Бекназар әдеттегідей ұнғыл мылтығын асынып, таң сәріден аң аулауға шықты. Бұрынғыдай жанына ертетін иті де жоқ, аштан байғұс өліп қалған. «Талдының» төңірегін айналып шыққасын, сайын дала кезіп кетті. Әзірге не қоян, не құс дейтін құс та кездеспеді. Күн төбеге көтеріліп қалған екен. Аспан бұлтсыз, күн ашық, ауа тымық, жел жоқ, шөптің басы қыбырламайды. Күн ыси бастады. Айнала меңіреу тыныштық. Кеше кешқұрым жаңбыр жауып өткен сияқты болып еді, қазір соның ізі де қалмапты. Әлде бұл жаққа жаумаған ба? Жалаңаш далада басқа көз тоқтатар тіршілік белгісі көрінбейді. Байназар қанжығасына ештеңенің ілінбегеніне іштей налып келеді.
Мылтығын иығына асынған Бекназар сайын даланың ортасын кесіп, бесін уақытынан асқан кезде үйіне қарай беттеді. Күні бойы нәр татпаған, тілі аузына симай үйіне жақындады. Көңіл-күйі жоқ, үйдегілерге не деймін деген ой мазалайды. Ауылдан шеткеріректе орналасқан шымнан салынған жатаған үйдің маңайы қаулап өскен шөп басқан екен. Мал тұяғы баспаған жердің өстіп жабайланып кететін әдеті. Ана жылдары ауыл айналасының шаңы шығып, жылқысы кісінеп, сыйыры мөңіреп, қой-ешкілері маңырап, иттері шәуілдеп, балалары шуылдап, азан-қазан болып жатушы еді. Сонда ауылдың қатын-қалаштары: «Арам қатқырлар! Кебенек тигір! Өй, жүгірмектер! – деп, малы мен бала шағасын қарғап-сілеп жататын. Бүгінде ауыл тым-тырыс.
Бүгінде қара су ішіп, үн-түнсіз, аштан-аш жатты. Кәрі әке-шешесі мен қатын-қалаштың көздеріне қарауға да дәті жетпеді. Көзін тарс жұмып ұйықтамақшы болды. Кешегі атып әкелген жұдырықтай қоян еті, балалары мен әке-шешесінен қалды дейсің бе? Тәйірі сол жұдырықтай қоян еті мұның бір асауынан қала ма? Екі күн болды мылтығына ештеңе ілінер емес. Бүйте берсе, күнелту де қиындап кетер. Қазір аштықтан ісіп- кеуіп, қырылып жатқан ел аз ба? Ауылдың адамдары аштан өліп жатты. Құдайдың бізге жіберген ажалы деп тиыш қана үйлерінде аштан кеуіп ісініп өліп жатты. Қайта өзгелерге қарағанда аңшының үй-іші «тоқшылықта» деуге болады. Құдайға шүкір, мылтығы, оқ-дәрісі әзірше бар, күкірті, қорғасыны да бар, оны да үнемдеп ұстау керек. Бұған да шүкіршілік ету керек.
Ертеңгісін таң сәріде тұрып, мылтығын иығына асып дала кезіп кетті. Жаяу адам қанша жүрді дейсің әйтеуір шаршаңқырап бір төбенің басына шығып, бір тасқа отыра кетті. Аспанда ұшып жүрген қара қарғадан басқа құста көрінбейді. Ана жерден ескі ауылдың орны көрінеді, бес-алты жатаған үйлер, қоралардың орны, анадай жерде малдың ба, кісінің бе сүйектері жатыр. Көкте жүрген қарғаны атып алайын ба деген ой да келді. Құрысын, аштық қысып, көзің қарауытқанда қай- қайдағы нәрсе ойға кіреді. Бекназар қарға атып жеп жүр деген сөз естіген құлақтан ұят емес пе? Ол ойынан шошып кетті.
Қас қарайғанша дала кезді, қайтар кезде алдынан құйрығын бұлғаң етіп бірдеме қаша жөнелді. Қоян екен деп тарс еткізіп атып жіберіп, артынша еңкілдеп жетіп барса, аузынан қаны ағып жатқан саршұнақты көріп, жиіркеніп, теріс айналды. Сүйтіп тағы да үйіне бос қайтты. Баласының әбден еңсесі түсіп келгенін көрген кәрі әкесі:
– Шырағым, бұйырмағанға дауа жоқ, оған бола түңілме, – деп жұбату айтты. – Осы Түндік өзеніне барсаң қара балықтар болатын. Кезінде тоқшылықтан болар, сол балықтарға көңіл аудармайтынбыз. Босқа дала кезгенше сонда барда ашаңды сол балықтарға түйре, турасынан барғанда ар жақ, бер жағы жиырма шақырымдай болады – деді. Бекназар әкесінің мына сөзін естігенде басын көтеріп алды. Расында неге сол өзенге бармасқа?
Таң ата, атпастан алакөлеңкемен жолға бір уыс құрт алып, мылтығы мен ашасын асынып жаяу жолға шықты. Күн найза бойы көтерілгенде Түндікке келіп тірелді. Сылдырлап аққан өзеннен ешқандай балықты көре алмады. Үстіндегі қысқа шапанын шешіп тастап, дамбалының балағын тізеден жоғары түрді де, үштерін үшкірлеп қайрап алған үш айырбасты ашасын ұстап суға жәйлап түсті. Су алғашқыда мұздай болып көрінді. Бекназар үш айыр шанышқысымен төрт-бес қадам жүріп тоқтады. Ағып жатқан мөлдір судан көзін айырмай қарап, біраз тұрды. Анадайдан жоны қара екі балық өте шықты, бірақ ол шанышқысын оларға сілтеп үлгермеді. Жағалаудан әрірек барып, су тізеден асқанда, өзінен бір құлаш жерде қатарынан үш қара балық жүзіп жүргенін көріп қалды да, көп ойланбастан шанышқыны сілтеп үлгерді. Неде болса тигендей болды. Шанышқының екі үшіне екі балық ілінген екен, қуанып кетті. Дереу оларды көкке көтеріп алып жағаға асықты. Қараса бұлтаңдаған екі сары сазанға қадалған екен. Үстіне қарағанда жондары қара болғанменен сары балықтар семіз екен. Осындай әдіспен Бекназар шамалы уақытта жиырма шақты сазан балықты ұстап алды. Мойнына асып келген дорбасын толтырғасын, маңдайының терін сүртіп жағаға шығып отырды. Камзолының қалтасынан екі-үш түйір шақпақ тас алып жүретін еді. Дала кезіп жүретін аңшының жанынан табылатын бір мүлкі осы, соның екеуін алып, тастың арасына шиырып, мақта тығып, әрлі-берлі үйкелегенде, оп-оңай тұтанып кетті. Сонсоң тұтанған мақтаны құрғақ шырпының астына тастап үрлеп лаулатты. Екі сазанның ішін тазалап шыбыққа шаншып, жанған оттың шоғына қақтады. Отқа қақталған балықты майын сорғалатып жеп те алды. Екі балықты түгел жеп, қарнын сипап біраз отырды. Әкесінің сөзін тыңдағаны қандай жақсы болды. Бірақ аш қарынға түскен екі семіз балықөне бойын ауырлатып, кәдімгідей-ақ мазасын ала бастады. Қан тамырының соғуы жиілеп, құлағы шуылдады. Ашыққан адам бірден тамақты тоя жесе, кенеттен өліп те кетуі мүмкін деген сөзді әлдекімнен естігені ойына түсті. Қисайып жатқан жерінен атып тұрып шешіне кетіп, суға түсті. Салқын суды да ішті, өзін-өзі сипалап ұзақ жуынды. Бұрынғыдай емес, енді құлағының шуылы басылғандай болып, бойы жеңілдене бастады. Судан шығып бойын күнге қыздырып, жағада біраз жатты. Маужырап бірер сағат ұйықтап алды.
Оянса күн төбеден батысқа жаққа шығып алыпты. Ендігі мәселе балықты сасытып алмай үйге жеткізу. Бұған дағдаратын не бар. Мына сар далада кеуіп қалған тұзды көл көп. Сол көл қайтар жолдың бойында, осы жерден екі шақырымдай ғана жерде болуы тиіс. Әнеки, тартылған көл, сор боп қалған жерге де келді. Дорбасын ашып ішіндегі балықтарды жерге аудара салды да, пышағын алып ішін тазалады. Ағарып жатқан тұздан уыстап алып, тұзды балшықты балықтарға аямай жақты. Сөйтіп барлық балығын тұздап, кенеп дорбасына салып үйге тартты.
Аспанда шырылдаған бозторғай үніне құлағын тосып, жолсыз төтесімен қайтып келе жатты. Көңілі көтеріңкі ыңырсып ән сала бастады. Кеудесін көтеріңкі ұстап, тәтті қиялдың жетегіне еріп барады… Иншалла аштықтан құтылатын түріміз бар. Түндіктің балығы біздің үйдің бала-шағасын асырауға жететін шығар. Тек мұны Түндіктің қара балығын аулап әкеп жүргенін ешкімге сездіртпеу керек.
Күн еңкейген шақта ауылға да жақындап қалды. Арқалаған олжасын біреу-міреу көріп қояр, күн ұясына кіргенше қара шеңгелдің түбінде жасырынып жатып алды. Сөйтіп жатып ұйықтап кеткен екен. Оянса, көз байланыпты.
Сол кеште үй ішін балыққа тойдырып бір кенелтті. Кедейдің бір тойғаны шала байығанымен тең демекші бір жасап қалды. Сөйтіп аяқ астынан Бекназардың үйіне «тоқшылық» осылай келген еді. Бұлар балықты қара суға түнделетіп асып жеп отырды. Аштық әбден титығына тиіп қалған балаларына балық туралы тіс жарғызбады. Бекназар сол өзеннен балығын әкеп, отбасын асырап отырды. Былайғы жұртқа атып алған даланың, құсын, не болмаса қоянын жеп отырмыз дей салады. Оның өзі бірде болады, бірде болмайды деп қояды. Кәрі әкесі оңашада баласына сыбырлап: «Түндіктің балығы бәріне жетеді, аштан күнін көре алмай отырғандар барып ауласын, жұртпен бірге бөлісе жеген дұрыс болар, жасырып жегенше?» – деп еді. Бекназар бұл жолы бет бақтырмады. Маңайдың халқы бәрі жаппай Түндікке ағылады емес пе, балық қайысына жетеді?» – деп, бой бермеді.
Бүгін ауылға кештеу қайтты. Кенеп дорбасы толмады. Өзен суды белден кешіп, әуреленсе де оншақты балықтан аспады. Бәрі сары сазан емес, екі-үш қара табан балық та ілігіпті. Осыған қанағат деп, жолшыбай тұзға соғып, үйреншікті жолымен кері қайтты. Жол дейтін жол ма, ескісүрлейдің жобасымен бетін ауыл жаққа беріп, тура тартып келеді. Күн намазыгер болып қалыпты, көлеңке әжептәуір ұзарыпты. Ауылға 5-6 шақырымдай қалғанда біраз дем алып алайын деп шеңгелдің түбіне жата кетеді. Шаршағанын баспақшы болып, керіліп шалқасынан жатып қалғып кетіпті. Бір нәрседен сескеніп ұйқыдан ояна кетсе, анадайдан далбалақтап жүгіріп бара жатқан кісінің арқасын көріп қалды. Атып тұрып қараса бұның дорбасы жоқ. Мылтығын кезеп тұра ұмтылды, айғай салды:
– Тоқта, атамын, таста дорбаны! – дегенге қараған жоқ, сол жүгіргенінен танған жоқ.
Қашқан адам артына қарап қалғанда, сақал- мұрты, шашы жалбырап өскен, үсті басы жалма-жұлма, бойы енгезердей көрші ауылдың бақташысы болып жүретін Балташты таныды. Бәсе, жұрт айтушы еді қатын бала-шағасы аштан өліп, өзі саршұнақ аулап дала кезіп кетті. Көзі үңірейіп, жағы суалған екен.
– Таста дедім ғой дорбаны, атам дедім ғой, таста! – деп тағы ақырды. Тоқтай қалып оғын мылтыққа тығып жіберіп, көкке тарс еткізіп атып жіберді. Сол сәтте әлгі кісі дорбаны лақтыра салып жүгірісін үдетті. Бұл оны көзімен ұзатып салды. Айдалада оқыстан тап болған оқшау жүрген қаңғыбасты көрем деп ойлап па еді…
Қырқаның басында жалғыз қалған Бекназар енді қимылсыз мелшиіп тұрып қалды. Осы жасқа келгенше біреуге қатты сөз айтып көрмеген, енді міне мылтықпен атам деп оқ кезегені масқара емес пе? О, тәубе осы тіршілік не боп кетті. Қу құлқынның қамы үшін бірімізді-біріміз өлтіріп тастауға дайынбыз. Жаратқан ием, бір күнәдан аман қалдым. Ашудың лебімен дорбаны тастамаса атып жіберермеді… Кім біледі? Қу жалған-ай! Екі жылдай Түндіктің қара балығының арқасында отбасын өлім-жітімнен алып қалды-ау. Кәрі әке-шешесі жастары келіп, өз жөнімен дүниеден өтті.
Содан бері аттай қырық жыл өтіпті. Бұл күнде сол аштықты жұрт ұмытты. Ұмытпай қайтеді, сол кезде ашаршылық туралы сөз қозғаудың өзі қатаң болды. Аштықтан қаншама ауылдың қазағы қырылды. Бірақ оны айтқызбады, заман соны талап етті… Жұмылған ауыз жұмылып қала берді…
