Тарихты ұмытқан халыққа оны қайтадан бастан кешіруге тура келеді. Тарих – бұл біздің өткеніміздің айнасы, біз оның қалай көрінетінін, қандай естеліктер қалдыратынын қаперге алуымыз керек. Ал оны зерттеу – халықтың жүрегіне үңілу, олардың тағдырларын түйсіну, өткеннің сабақтарын есте сақтау, бүгінгі күннің күрделілігін түсіне отырып, болашаққа дайындалу. Осы тұрғыдан біз тарихымызды қалай таныдық? Қалай жаздық? Қалай әспеттедік деген бірқатар ойдың ұшығы шығады. Біздегі «Көшпенділер», «Алтын орда» сынды тарихи романдарды оқығанда өткен күн қойнауына енгендей боласың, біраз дүниеге қанығасың, танисың, «Тарих деген осы екен» деп хандарға, Шыңғыс тұқымына құлдық ұрасың. Дегенмен роман сол уақыттағы қарайған халықтан ешбір хабар бермейді. Тек хан тұқымдары ғана өмір сүргендей екіұдай күйде қалатынымыз да жасырын емес.
Таяуда «Steppe&world» баспасы Таласбек Әсемқұловтың тәржімалауымен Серб жазушысы Иво Андричің «Дрина көпірі» романын басып шығарды. Балқан түбегінің төрт ғасырлық шежіресін шертетін тарихи романды оқып, біздегі романдардай емес өңге өң барын сезіндік. Тарихты жазудың бөлек тәсіліне, жазушының шеберлігіне де мойынсұндық. Қазақы шығармалардай ішіне ене тартып кететін қасиетті бойына сіңірген аудармаға да ерекше сүйіндік. Енді сол сүйекті шығарма туралы азды-кем пікірімізді өздеріңізбен ортақтассақ деп отырмыз.
Иво Андричтің «Дрина көпірі» романы – Балқан түбегінің тарихы мен мәдениетінің терең, философиялық тұрғыдан, әрі алуан түрлі кейіпкерлердің құбылмалы адамгершілік мәселелерін қамтитын көркем туынды. Роман адам мен қоғамның қарым-қатынасын, тарихи оқиғалардың адам тағдырына әсерін, мәдениеттердің шекараларын бейнелейді.
Иво Андрич 1892 жылы Босния мен Герцеговина аумағында дүниеге келді. Оның балалық шағы Боснияның табиғи сұлулығы мен мәдени кеңістігінің ортасында өтті. Ата-анасы оның әдебиетке қызығушылығын оятып, білімге, мәдениетке деген махаббатын дамытты. Оның әдебиетке деген құштарлығы университетте оқып жүрген кезде одан әрі өрбіді, онда ол философия мен әдебиетке терең енген еді. Андричтің өмірі саяси және тарихи оқиғалармен тығыз байланысты болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол Австрия-Венгрия үкіметі тарапынан ұсталып, түрмеге қамалды, кейіннен Парижге қашып кетті. Бұл оқиғалар оның шығармашылығына, әсіресе «Дрина көпірі» романына айтарлықтай әсер етті. Андричтің шығармаларында Балқан түбегіндегі этникалық, мәдени, және діндік мәселелердің бейнеленуі көрініс табады. Ол тарихи оқиғаларды шебер түрде пайдалана отырып, сол уақыттағы әлеуметтік мәселелерін қозғады.
Андричтің жазушылық шеберлігі оның шығармашылығында терең философиялық және әлеуметтік идеялардың ашылуымен ерекшеленеді. Оның стилі поэтикалық, символикалық, метафоралық сипатқа ие. «Дрина көпірі» романында автор кеңістікті, уақытты, адам мен табиғат арасындағы байланыстарды шебер бейнелейді. Андрич тарихи оқиғаларды суреттеу мен адамгершілік мәселелерін зерттеу арасында терең байланыс орнатады. Ол халықтардың, мәдениеттердің және діндердің арасындағы күрделі қарым-қатынастарды көрсете отырып, оқырмандарға терең ойлануға мүмкіндік береді. Романдағы кейіпкерлердің ішкі дүниесін ашу үшін автор шиеленісті оқиға, поэтикалық тіл мен символиканы пайдаланады.
«Дрина көпірі» романы – адамзат тарихының күрделі оқиғаларын, әр түрлі халықтың тарихы мен мәдениетін біріктіретін шығармашылық туынды. Романның сүйектілігі – автордың кейіпкерлерінің ішкі дүниесін терең ашуында. Әр кейіпкердің өз тағдыры, арманы мен қасіреті бар, бұл олардың тағдырындағы тарихи жағдайлардың әсерін терең суреттейді. Романның құрылымы – оның айтпаса болмайтын ерекше қырының бірі. Андрич оқиғаларды әр түрлі уақыт кезеңдерінде баяндап, көпірдің тарихын, сонымен қатар оған байланысқан адам тағдырларын көрсетеді. Көпірдің өзі – тек географиялық нүкте емес, сонымен қатар адамдардың арасындағы байланыс, мәдениетаралық диалог, достық пен бейбітшіліктің символы.
Мысалы: Мехмет-паша Соколович. Бұл кейіпкер – Дрина көпірінің салынуына негіз болған тарихи тұлға. Оның өмірі Осман империясының Балқандағы үстемдігімен тікелей байланысты. Мехмет-паша жас кезінде христиан отбасынан шығып, әскер қабылдау кезінде Осман билігіне көшеді. Бұл жүйе бойынша жас христиан балалар Осман империясына қызметке алынып, кейін жоғары лауазымдарға жететін. Мехмет-паша Стамбулда өсіп, уәзірлік деңгейге жеткеннен кейін туған жеріне көпір салуды бұйырады. Оның өмірі Осман империясы мен Балқан халықтарының тағдырын байланыстыратын көпір іспеттес. Оның көпір салдыруы – туған жеріне деген махаббаттың символы және осы аймақтағы мәдениеттер арасындағы қарым-қатынастың бейнесі еді.
Тағы бір ерекше кейіпкер – Лотика. Лотика романда Австро-Венгрия билігі кезіндегі кезеңнің өкілі ретінде көрсетіледі. Ол көпірдің жанында кафе ашып, қонақ үй салып, оны басқарушы ретінде жаңа экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерді пайдаланады. Лотиканың тағдыры құндылықтардың өзгеруін көрсетеді. Оның заманы – сауда мен туризмнің дамуының, Балқан түбегінің әлемдік процестерге қосылуының кезеңі. Оның өмірі, саудадағы жетістіктері, құлдырауы және сол арқылы көпірмен байланысы уақыт өте келе кейінгі әлеуметтік өзгерістердің айқын көрінісі болатын.
Радислав – Осман билігіне қарсы шыққан кейіпкер. Ол Осман империясының басқыншылығын қабылдамайды және Дрина көпірінің құрылысын символикалық түрде қирауға тырысады. Радиславтың тағдыры – халықтың отарлық билікке қарсылығының көрінісі. Оның әрекеттері романда ұлттық және діни сезімдердің күшеюін бейнелейді. Оның тағдыры Осман империясының құлауымен байланысты, сондықтан ол өз халқының тәуелсіздігі үшін күресуші ретінде көрінеді.
Милан. Милан романда жаңа кезеңді – Австро-Венгрия билігінің орнауын білдіреді. Оның өмірі Балқан түбегіндегі батыс ықпалының күшеюін, индустрияландыруды және заманауи өмірдің басталуын суреттейді. Милан дәстүрлі өмір мен жаңа заманның арасындағы күрделі қарым-қатынасты бейнелейді. Ол прогресске сенгенімен, өзгерістерді қабылдау оңайға соқпайды, сол себепті оның өмірі – Балқандағы мәдени алшақтық пен заманауи құндылықтардың күресін көрсетуге арналған.
Романның символдық кейіпкерлерінің бірі – Фата. Оның өмірі арқылы патриархалды қоғамның ережелерін байқауға болады. Ол бай мұсылман отбасының қызы және дәстүрлі неке одағын құруға мәжбүр болады. Оның тағдыры арқылы Балқан қоғамындағы әйелдердің орнын, олардың отбасылық міндеттерін және гендерлік рөлдерді көруге болады. Фатаның ішкі қақтығыстары дәстүрлі қоғамдағы шектеулер мен әйелдердің әлеуметтік еркіндіктерінің жетіспеушілігін бейнелейді.
Ең негізгі кейіпкердің бірі Әли Қожа. Ол – ескі дәстүрдің және ислам дінінің өкілі. Ол Осман империясының дәуірінде өмір сүрген және жаңа заманның өзгерістерін қабылдамайтын кейіпкер. Оның өмірі өзгерістерге қарсылықтың символы ретінде көрсетіледі. Ол австриялық биліктің келуімен және оның әкелген жаңалықтарымен келіспейді. Әли Қожа өзінің дәстүрін сақтай отырып, өз мәдениеті мен дінін қорғауға тырысады, бірақ жаңа уақыт оны біртіндеп ығыстырады. Оның тағдыры – өткен мен қазіргі уақыттың қақтығысын көрсетеді.
Осы сынды сандаған кейіпкерлердің тағдырын жымын білдірмей жымдастырып, романның толық қаңқасын құраған оқиғалар легі бірінен кейін біріне елітіп отырады. Онда махаббат, жауыздық, ізгілік, құмар, өсек аяң, өнер, жаңалық, табиғи апат, тылсым дүниелердің барлығы қамтылған және шебер өрілген. Адамзатта болар барлық тақырыптарды қаузаған сүйекті шығармаға, жазушы шеберлігіне айтар бізде әдді жоқ.
Иво Андрич – 1961 жылы Нобель әдебиет сыйлығын алды. Нобель комитеті оны «Балқан халықтарының тарихи, мәдени және алуан түрлі тағдыры туралы терең және маңызды шығармалары үшін» марапаттады. «Дрина көпірі» романы – Андричтің шығармашылығында ерекше орын алады, ол тарихты, әлеуметтік құрылымды, мәдениеттер мен дәстүрлерді терең зерттей отырып, адамгершілік мәселелерін қозғайды. Андричтің шығармасы тек әдебиетте емес, сонымен қатар қоғамдық ойда да маңызды рөл атқарды. Оның романы халықтың тарихын, мәдениетін, өмір сүру тәжірибесін және адамдардың қарым-қатынастарын тереңірек түсінуге көмектеседі.
«Дрина көпірі» романы – Балқан түбегі тарихының күрделі оқиғаларын, халықтардың тарихы мен мәдениетін біріктіретін кесек шығармашылық туынды. Романның тарихи құндылығы – автордың Балқандағы этникалық, мәдени және діни ұқсамастықтарды терең зерттеуі. Андрич, романында Балқандағы халықтардың қарым-қатынастарын, олардың тарихи тәжірибесін, әлеуметтік құрылымын және дін мен мәдениет арасындағы байланыстарды бейнелейді. Андричтің романы халықтардың арасындағы күрделі қатынастарды зерттеуде ерекше маңызға ие. Ол тарихтағы соғыстар, мәдени айырмашылықтар және әлеуметтік теңсіздіктердің адам тағдырына қалай әсер ететінін көрсетеді. Романның тарихи контексті – оның құндылығының негізгі аспектісі болып табылады.
Көпір – романның басты символы. Ол халықтардың, мәдениеттердің, дәстүрлердің және діндердің арасындағы байланысты бейнелейді. Көпір арқылы Андрич адамзаттың рухани бірлігін, әлеуметтік байланыстарды және бейбітшілікті насихаттайды. Көпірдің символикасы – романдағы тақырыптардың бірі, ол адамзаттың тарихы мен мәдениетінің ортақтығын көрсетеді. Көпірді салу процесі, оның өзгерістері мен дамуы – қоғамдағы әлеуметтік динамиканың, тарихи оқиғалардың бейнесі. Көпірдің үстінде адамдардың тағдырлары мен тарихы тоғысып, олар арасындағы байланыс қалыптасады. Көпір – соғыс пен бейбітшілік, достық пен дұшпандықтың, адамгершілік пен қатігездіктің арасындағы шекара. Андрич көпір арқылы қоғамдағы әртүрлілікті, диалогты, қарым-қатынасты көрсетуге тырысады.
Сайып келгенде бұл роман бүгінгі күннің де таптырмас жан азығы. «Дрина көпірі» романының бүгінгі күнде өзектілігі – адамгершілік, әділеттілік, мәдениетаралық диалог және бейбітшіліктің маңыздылығында. Андричтің шығармасы, өткеннің сабақтарын ескере отырып, қазіргі қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді терең түсінуге мүмкіндік береді. Көпір символикасы арқылы автор халықтардың арасындағы байланыстарды нығайту, әртүрлі мәдениеттерді, дәстүрлерді біріктірудің маңыздылығын көрсетеді. Роман бүгінгі күнде де өзекті болып қала береді, өйткені адамзаттың тарихы мен мәдениеті әлі де күрделі.
Иво Андричтің «Дрина көпірі» романы – адамгершілік, тарих және мәдениеттің тереңдігінің символы. Шығарма мықтылығы, автордың өмірлік тәжірибесі, шығарманың бағалануы және Нобель сыйлығының берілуі, сондай-ақ романның бүгінгі күндегі өзектілігі – барлығы осы шығарманың әдебиеттегі маңызды орнын айқындайды. «Дрина көпірі» – өткен мен бүгіннің арасындағы алтын көпір, ол адамзаттың күрделі тарихының бейнесі болып қала береді.
Дәрия КЕЛГЕН.