(Кадзуо Ишигуроның Нобель дәрісі)
Егер сіз мені 1979 жылдың күзінде кездестірген болсаңыз, мені кім, тіпті қай ұлт өкілі деп тануда біраз қиналар едіңіз. Ол кезде мен жиырма төрт жаста едім. Сырт келбетім – жапон, бірақ Британиядағы көп жапон ерлерінен айырмашылығым – иығыма дейін түскен ұзын шашым мен төмен қарай иілген, қарақшыға ұқсас мұртым еді. Дауысымнан тек Англияның оңтүстігінде өскен адамның жеңіл акценті сезілер еді, кей сәттерде Хиппи дәуірінің баяғыда сәннен қалған жалқау сөйлеу мәнері де араласып кететін. Егер әңгімелесіп қалсақ, бәлкім, Нидерландтың әйгілі «Тотал футболистері» жайлы, немесе Боб Диланның жаңа альбомы туралы, не Лондондағы үйсіз адамдармен өткізген бір жылым жайлы сөйлесер едік. Ал егер сіз менен Жапония жайлы, оның мәдениеті туралы сұрасаңыз, бәлкім, менің үнімнен аздап шыдамсыздық байқалар еді: «Мен ол елден бес жасымда кетіп қалғам, тіпті демалысқа да барып көрмедім ғой», – деп жауап берер едім.
Сол күзде мен арқа-сөмке асынып, қолыма гитара мен портативті теруші машинка (тайпрайтер) ұстап, Англияның Норфолк графтығындағы шағын Бакстон ауылына келдім. Бұл – ескі су диірмені мен жазық егістік алқаптары бар тыныш ауыл еді. Мен бұл жаққа «Шығыс Англия университетінің» шығармашылық жазу бойынша бір жылдық магистратура курсына қабылданған соң келгем. Университет Норвич қаласында, он миль қашықта орналасқан, ал менде көлік жоқ. Бір күнде тек үш рет жүретін ауылдық автобуспен қатынауға тура келетін. Бірақ бұл аса қиындық емес еді – университетке аптасына екі рет қана бару керек болатын. Мен бір ер адамның шағын үйінен бөлме жалдадым. Иесі отыздар шамасында, әйелі жуырда кетіп қалған көрінеді. Үйдің іші иесіз, күйреген үміттің елесі секілді көрінеді. Әлде ол менімен кездеспеуге тырысты ма, білмеймін, бірақ кейде апталап көрмеймін. Осылайша, Лондонда өткізген қарбалас өмірден кейін мен кенет тыныштық пен жалғыздыққа тап болдым – жазушыға айналу үшін таптырмас орын. Бөлмем кәдімгі жазушының мансардалық «шаяндаған шатыры» іспетті еді. Төбесі еңіс, қысылатындай тар, бірақ аяқ ұшымен тұрсаң, терезеден алысқа дейін созылған жыртылған жерлер көрінетін. Кішкентай үстелімнің үстін теруші машинкам мен шам толық алып жататын. Ал төсектің орнына еденге төселген үлкен, дөрекі өндірістік көбік матрас бар еді – ол суық Норфолк түндерінде де терлететін. Дәл осы бөлмеде мен жазда жазған екі қысқа әңгімемді қайта қарап отырдым – жаңа сыныптастарымның алдына ұсынуға жарай ма екен деп ойладым (біз бар болғаны алты студент едік, екі апта сайын бір рет жиналатынбыз). Сол уақытқа дейін менде аса елеулі прозалық тәжірибе жоқ болатын – курсқа мені BBC қабылдамаған бір радио-пьесам арқылы ғана өткізген. Ал шындығында, жиырма жасқа дейін рок-музыкант болуды мақсат тұтқан менің әдебиетке келуім де күтпеген жаңалық еді. Жазған екі әңгімемнің бірі – біртүрлі суицид туралы, екіншісі – Шотландиядағы көше төбелестері жайлы еді. Екеуіне де көңілім толмады. Тағы бір әңгіме бастағанмын – мысығын улап өлтіретін жасөспірім туралы. Бірақ ол да қазіргі Англияның күнделікті өмірі жайлы болатын.
Сөйтіп жүргенде, бір түні – бөлмеме келгеннен кейінгі үшінші не төртінші аптада болар – мені кенеттен басқа бір күш биледі. Сол түні мен өзім күтпеген шынайы ынтамен, ерекше шабытпен Жапония жайлы, туған қалам Нагасаки туралы, Екінші дүниежүзілік соғыстың соңғы күндері жайлы жаза бастадым. Бұл, шын мәнінде, мен үшін тосын жаңалық еді. Бүгінде аралас мәдениетті жас жазушылардың өз түп-тамырын зерттеуі табиғи нәрсе сияқты көрінеді. Бірақ ол кезде жағдай мүлде басқа болатын. Британияда «мультикультурализм» әдебиетінің жарылысы әлі басталған жоқ. Салман Рушдидің аты белгісіз, бір кітабының өзі баспадан алынып тасталған кез. Ал «жас британ жазушысы» десе жұрт Маргарет Дрэбблді, ал ересектеу буыннан Айрис Мердокты, Кингсли Эмис пен Уильям Голдингті атар еді. Гарсиа Маркес, Милан Кундера немесе Борхес сияқты шетелдік жазушыларды тек санаулы адамдар ғана оқитын, олардың аттарын көпшілік мүлде білмейтін. Сол кездегі әдеби ахуалдың өзі сондай еді – мен алғашқы жапондық әңгімемді аяқтаған сәтте-ақ, жаңа бір бағыт тапқандай күй кешкеніме қарамастан, бұл бетбұрысты еркелік ретінде қабылдау керек шығар деген ой келді. «Кәдімгі» тақырыптарға тезірек оралғаным жөн болар ма еді деп, күмәндана бастадым. Әлгі әңгімені өзгелерге оқуға ұсынар алдында ұзақ толғанып, көп кідірдім. Сондықтан мені алғаш болып шын ықыласпен қолдаған жандарға – менің курстас достарыма, ұстаздарым Малкольм Брэдбери мен Анджела Картерге, және сол жылы университетке жазушы-резидент ретінде келген жазушы Пол Бэйлиге – күні бүгінге дейін алғыс айтамын. Егер олар соншалық сенім білдіріп, дем бермегенде, бәлкім, мен Жапония туралы жазуға қайта оралмас та едім.
Сол жылы мен бөлмемде отырып, жазуға бар уақытымды арнадым. 1979 бен 1980 жылдың қысында, көктем шыққанша, мен тек курстас бес студентпен, күнделікті азық-түлігімді алатын ауыл дүкеншісімен және әр екі апта сайын келіп тұратын қыз – қазіргі жұбайым Лорнамен ғана сөйлесетінмін. Бұл, әрине, аса дұрыс өмір салты болмады. Бірақ сол төрт-бес айдың ішінде мен алғашқы романым – «Тұп-тұнық төбелер көрінісінің» жартысын жазып үлгердім. Ол да Жапония туралы, Нагасакидегі соғыстан кейінгі өмір жайында болатын.
Кейде басқа тақырыптарға да қалам тартуға тырыстым, бірақ Жапониядан тыс дүниелер көп ұзамай-ақ қызықсыз көрініп, жазуға деген ынтам басылып қалатын.
Өмірімдегі сол ерекше қыс пен көктем айлары, яғни 1979-1980 жылдар – мен үшін шешуші кезең болды. Егер сол уақыт болмағанда, бәлкім, мен жазушы болмас па едім?! Кейін сол күндерге қайта оралғанда, үнемі бір сұрақ мазалайды: менің бойымдағы ол ерекше күш, сол бітпес құлшыныс қайдан пайда болды екен? Көп ойландым. Соңында бір тұжырымға келдім: ол – менің ішкі бір нәрсемді сақтап қалуға бағытталған жанталас әрекетім екен. Оны түсіндіру үшін сәл шегініс жасауға тура келеді.
***
Мен Англияға бес жасымда, 1960 жылдың сәуірінде ата-анам және әпкеммен бірге келдім. Біз Гилдфорд деген шағын қалаға қоныстандық – бұл Лондоннан оңтүстікке қарай отыз шақырым жерде орналасқан, бақуатты адамдар тұратын тыныш аймақ еді. Әкем – мұхит зерттеушісі, ғалым болатын, ол Британия үкіметіне қызметке шақырылған. Айтпақшы, кейін ол ойлап тапқан аспап бүгінде Лондондағы Ғылым мұражайында сақтаулы. Біздің Англияға келген сәтімізді бейнелейтін суреттерге қарасам, бәрі өткен дәуірдің елесі сияқты көрінеді. Ер адамдар жүннен тоқылған жилет пен галстук киеді, машиналардың артында қосымша доңғалақ, бүйірінде баспалдақ бар. «Битлз», жыныстық революция, студенттік толқулар мен мультикультурализм – бәрі алда еді, бірақ біз көрген Англияның ол өзгерістер туралы хабары да жоқ секілді. Франциядан немесе Италиядан келген адамды көрудің өзі таңғажайып саналатын, ал Жапониядан келген отбасы тіпті ғажап құбылыс еді. Біз тұрған көше тұйық болатын, небәрі он екі үй. Үйлер біткен жерден асфальт жол да шорт кесіліп, әрі қарай дала басталатын. Төрт-бес минуттық жолмен сиырлар айдалатын соқпаққа шығуға болады. Сүт әлі күнге дейін ат арбамен таратылады. Сол алғашқы күндерімнен бір көрініс есімде айқын сақталыпты: түнде машиналар басып кеткен, ал таңертең жол жиегінде жататын тікенекті кішкентай кірпілер – сол кезде олар өте көп еді, қазір Англияда сиреп кеткен тіршілік иелері. Көршілеріміздің бәрі шіркеуге баратын. Мен олардың балаларымен ойнауға барған сайын, тамақ алдында кішкентай дұға оқып отырғандарын байқайтынмын. Көп ұзамай мен де жексенбі мектебіне барып, шіркеу хорына қосылдым. Он жасымда Гилдфордтағы бірінші жапон хормейстері атандым. Жергілікті бастауыш мектеп тарихындағы бірінші әрі жалғыз шетелдік оқушы шығармын, бәлкім. Ал он бір жасымнан бастап, көрші қаладағы гимназияға пойызбен қатынадым. Әр таң сайын вагон ішінде Лондонға жол тартқан, жіңішке жолақты костюм мен котелок киген мырзалардың арасында отыратынмын. Ол кезде мен ағылшын орта тап баласының тәртібі мен әдебін әбден меңгеріп алған едім. Мысалы, досымның үйіне барғанда бөлмеге үлкен адам кірсе, орнымнан тік тұрып сәлем беруді, ал ас ішіп болған соң үстелден тұруға рұқсат сұрауды үйрендім. Жалғыз шетелдік бала болғандықтан, мені бәрі танитын. Көршілердің балалары менімен кездесуден бұрын-ақ атымды білетін. Кейде мүлде бейтаныс ересектер көшеде немесе дүкенде мені атыммен атап, жылы сөйлесетін. Қазір ойласам, таңғалам: соғыстың аяқталғанына бар болғаны жиырма жыл өтсе де, біздің отбасымызды, яғни кеше ғана жау саналған елдің адамдарын, бұл ағылшын қауымы қаншалықты кеңпейілдікпен, ілтипатпен қабылдаған десеңізші. Сол буынның адами жылуы мен ақжарқындығын мен бүгінге дейін ұмытқан жоқпын. Соғыстан кейінгі жылдары жаңа әлеуметтік мемлекет орнатып, қоғамды қайта құруға бел буған сол ағылшын ұрпағына деген менің сүйіспеншілігім мен құрметімнің түбі осында жатыр. Бірақ сол уақытта мен екі өмір сүріп жүрдім. Мектеп пен көшеде – ағылшын ұлы, ал үйде – жапон баласы едім. Үйде өзге ережелер, өзге әдеттер, өзге тіл. Ата-анам бастапқыда Англияда бір-ақ жыл, әрі кетсе екі жыл тұрамыз деп келген. Ал шын мәнінде, он бір жыл бойы біз «келесі жылы қайтамыз» деген үмітпен өмір сүрдік. Сондықтан олар өздерін қонақ санайтын, жергілікті дәстүрді қызық көріп, бірақ қабылдауға асықпайтын. Ал мен болсам, ересек өмірімді бәрібір Жапонияда өткізетініме сенімді едім. Сол себепті анам мен әкем менің жапон тілім мен білімімді ұмыттырмауға тырысты. Ай сайын Жапониядан сәлемдеме келетін. Ішінде өткен айдың журналдары, комикстері, оқу кітаптары – бәрін құныға оқитынмын. Бұл сәлемдемелер атам қайтыс болғаннан кейін тоқтап қалды, бірақ ата-анамның Жапониядағы өмір туралы естеліктері мен әңгімелері тоқтаған жоқ. Олар жиі таныстары мен туыстарын еске алатын, ал менің балалық санамда сол елдің бейнесі барған сайын айқындала берді. Менің өзімнің де естеліктерім көп еді: ата-әжемнің жүзі, сүйікті ойыншықтарым, біз тұрған дәстүрлі жапон үйінің әр бөлмесін, балабақшамды, трамвай аялдамасын, көпірдің қасындағы үрейлі итті, һәм ұсақ балалар үшін айна алдына руль орнатылған шаштараз орындығын – бәрін көз алдыма әлі күнге дейін келтіре алам. Осының бәрі менің санамда бір үлкен, күрделі елес құрды. Мен, бәлкім, өзімнің алғашқы прозалық әлемімді емес, ішкі, жеке «Жапониямды» жасап жүріппін. Бұл менің өзіме сенім беретін, өзімді сол елмен байланысты сезінетін, ең қымбат рухани ортам еді. Сол елге оралуды кешіктірген сайын, менің ол елге деген көзқарасым – қиялымда барған сайын байып, бояуы қалыңдап, тіпті шынайы өмірден де өткір болып кетті. Сол себепті мен оны сақтап қалуға ұмтылдым. Жиырма бес жасқа келгенде, санамда бір ақиқат айқындала бастады: менің «Жапониям» енді ұшаққа отырып бара салатын жер емес. Ата-анам айтып отыратын өмір салтының өзі 60-70-інші жылдары өзгеріп кеткен. Мүмкін, менің есімдегі ол ел ешқашан нақты болмаған да шығар – ол менің балалық қиялымнан, сағынышымнан, естіген әңгімелерімнен құралған елес қана. Ал уақыт өткен сайын ол елес әлсіреп, көмескіленіп бара жатқанын сездім. Міне, дәл осы сезім мені сол Норфолктегі шағын бөлмеде қалам ұстап, өз Жапониямды қағаз бетіне қайта жазуға итермеледі. Мен оның ерекше бояуын, әдеп-дағдысын, рухын, тіпті кемшіліктерін де ұмыттырмай жазып қалдырғым келді. Осының бәрін жазу арқылы мен өзімнің ішкі әлемімді сақтап қалдым. Сол себепті мен өз-өзіме: «Міне, менің Жапониям – міне, осы кітаптың ішінде», – деп айта алатындай болғым келді.
***
1983 жылдың көктемі. Үш жарым жыл өтті. Лорна екеуміз Лондондағы шағын, биік үйдің үстіңгі қабатындағы екі бөлмеде тұрдық. Үй қаланың ең биік нүктелерінің бірінде орналасқан, ал тереземіздің алдында телевизиялық антенна мұнарасы тұр. Кейде пластинкамен ән тыңдағанда, динамик арасынан әлдебір елес дауыстар – радио толқындарының сыбдыры естіліп кететін. Біздің қонақ бөлмемізде диван да, кресло да жоқ, тек еденге тасталған екі матрас, үстіне жайылған жастықтар. Ал үлкен үстел күндіз – менің жұмыс орным, кешке – ас ішетін үстеліміз. Бұл үй жайлы болмаса да, біз өзімізді бақытты сезіндік. Бірінші романым былтыр жарық көрген, сондай-ақ менің сценарийім бойынша түсірілген қысқаметражды фильм жақында Британ теледидарында көрсетілмек еді. Алғашқы романыммен аздап мақтанғаным рас. Бірақ сол көктемде бір түсініксіз мазасыздық бойымды биледі. Неге екенін білмей, ішімнен: «Бәрібір бірдеңе жетіспейді» деген ой кетпей қойды. Мәселе мынада еді: менің романым мен теледидарға арнап жазған сценарийім бір-бірінен аса айырмашылығы жоқ еді. Тақырыптары бөлек болғанымен, екеуінің де тәсілі мен стилі ұқсас. Сол кезде бір ой туды: егер менің прозам экрандағы диалогтар мен нұсқаулардан ғана тұрса, онда не үшін роман жазу керек? Теледидарды қоссаң – дәл сондай әсер аласың ғой. Онда жазбаша әдебиет не үшін керек? Ол өміршең болу үшін өзіне ғана тән, тек парақ бетінде ғана өмір сүре алатын бір сиқырды табуы тиіс еді. Дәл сол уақытта мен вирус жұқтырып, төсектен бірнеше күн тұра алмай қалдым. Бір күні аздап оңала бастағанда, көрпемнің астындағы бір ауыр кітап «жүр-жүрлеп» қоймады. Қарасам – Прусттың «Жоғалған уақытты іздеу» роман-топтамасының бірінші томы екен. Жай ғана қолыма алып, алғашқы беттерін оқи бастадым. Сол сәтте мені бір ғажайып баурап алды. Әлі әлсізбін, денемде қызу бар, бірақ Прусттың «Кіріспесі» мен «Комбре» бөлімдеріне қайта-қайта орала бердім. Ол мәтіндер тек сұлулығымен ғана емес, уақыт пен естеліктің өзара байланысын өрнектеген құрылымымен мені таңғалдырды. Пруст оқиғаларды тізбектеп емес, естеліктер мен ойлар арасындағы нәзік жіптер арқылы байланыстырады. Оқиғалар логикалық немесе хронологиялық емес, ес пен сезімнің ырқымен қозғалады. Кейде екі бөлек сәттің неге қатар тұрғанына таң қаласың – бірақ сол екі көрініс арасындағы көзге көрінбес байланыс сенің жаныңда жаңғырып тұрады. Сол кезде мен жаңа бір мүмкіндікке көзім жетті: егер мен оқиғаларды осылай, адам жадындағы ауысулар арқылы өрбітер болсам, прозам беттен бөлек, тереңдікке енер еді. Жазушы үшін жаңа еркіндік ашылды – суретші секілді өз кенеп бетіне бояуларды еркін жағу мүмкіндігі. Енді мен кеше болған көріністі жиырма жыл бұрынғы естеліктің жанына қоя алам. Оқырман сол екі суреттің арасындағы үнсіз байланысты өзі іздер еді. Осы тәсіл арқылы мен адамның өз-өзіне өтірік айту қабілетін, өткенін бұрмалау мен ұмытуға бейімділігін көрсеткім келді. Біз бәріміз өзімізді алдап өмір сүреміз – менің кейіпкерлерім де сол. Ал Пруст менің қолыма жад пен уақыттың поэзиясын ұстатқандай болды.
***
1988 жылдың наурызы. Мен отыз үш жаста едім. Біздің үйіміз енді өзгеше: өзіміз сатып алғанбыз, шағын, бірақ жылы, Лондонның сәнсіздеу, алайда жайлы ауданында. Үйде алғаш рет менің өзіме ғана тиесілі кішкентай жұмыс бөлмем бар еді. Демек, қағаздарымды шашып, кешке дейінгі жазғанымды жинамай-ақ қоюға болатын. Есігі жоқ болса да, ол бөлме мен үшін нағыз шығармашылық мекен еді. Сонда отырып, мен өзімнің үшінші романымды аяқтадым деп ойладым. Бұл жолғы шығармамның басты ерекшелігі – оның Жапониямен байланысы жоқ еді. Менің ішкі «Жапониям» енді әлдеқайда мықты, қорғанысты сезінетін. Сондықтан жаңа кітабымның мекені – Англия. Бірақ бұл Англия – нақты ел емес, елестегі Англия болатын. Менің мақсатым, Британиядағы бұрынғы жазушылар сияқты, тек ағылшын оқырманына арнап жазу емес еді. Мен олардың бәрі ағылшын мәдениетінің кодтарын біледі деп ойлап, сол ортада қалғым келмеді. Сол жылдары Салман Рушди мен В.С.Найпол секілді жазушылар британ әдебиетіне жаңа бағыт әкелді – олар әлемдік, ашық, постколониялық әдебиетті қалыптастырды. Олардың шығармалары Британияны орталық ретінде емес, бір әлемнің бір бөлігі ретінде қарастырды. Мен де сондай жолмен жүруді қаладым – «халықаралық роман» жазғым келді, ол мәдени шекараларды оңай кесіп өтетін, бірақ сонымен бірге өзіне ғана тән ұлттық реңін сақтайтын шығарма болсын дедім. Менің «Қалған Өмір» деп атаған жаңа романым дәл сондай дүние болды. Бұл – ағылшын дворецтік қызметшісінің, өмірінің соңында артқа қарағанда өз ғұмырын босқа өткізгенін түсінген адамның оқиғасы. Ол адал қызмет етіпті, бірақ адалдығы соқырлыққа айналған. Ең сұмдығы – ол қызмет еткен мырзасы нацистерге жанашыр болған. Өз өмірінде ешқашан саяси немесе адамгершілік тұрғыдан жауапкершілік алмаған, «мінсіз қызметші боламын» деген ұмтылыс оның өз сезімін де тұншықтырған. Ол сүйген әйелге – өміріндегі жалғыз жанға махаббатын білдіре алмаған, сөйтіп өз тағдырын үнсіз, сыпайы өкінішке айналдырған. Мен қолжазбаны қайта-қайта оқыдым. Қанағаттанғандай болдым. Бірақ бір нәрсе бәрібір жетіспеді. Бір ұсақ, бірақ маңызды нәрсе. Бір кеште, диванға шалқая жатып, Том Уэйтстің альбомын тыңдап отырдым. Сол сәт – менің жазушылық өмірімдегі ең күтпеген бұрылыстардың бірі болды. Уэйтстің «Ruby’s Arms» деген әні шырқалды. Бұл – қарапайым баллада, бәлкім, соғысқа кетіп бара жатқан ер адамның сүйіктісін ұйықтап жатқанда тастап кететіні туралы ән. Ертеңгі таң, ол вокзалға кетіп бара жатыр. Бір қарағанда – еш ерекшелік жоқ. Бірақ әнді орындап тұрған дауыстың өзінде бір ғажайып күш бар еді. Бұл – өмір бойы өз сезімін жасырып келген, қатал да мейірімсіз әлемге қарсы тұрмаған, бірақ дәл сол сәтте бар жүрегімен егіліп тұрған ер адамның үні болатын. Том Уэйтс өлең жолдарының бірінде: «Жаным ауырып тұр…» деп айтады және сол сәтте, оның қырылдаған үнімен бірге бүкіл бейтараптық, барша stoicism күйреп түседі. Ол жолды тыңдағанда, мен сездім: міне, осы – менің романыма жетпей тұрған сәт. Мен кейіпкерімді тым ұстамды, тым жабық етіп қойғанмын. Соңына дейін өз сезімін білдірмейтін, жанын қорғап өткен адам. Ал шындығында ондай жүрек тасқа айналмайды – ол жарылады. Шешім қабылдадым: романның соңында, дәл бір сәтке ғана, мен оның қалқанын сындырамын. Ол өзі де аңғармай, жүрегінің жарасын көрсетеді. Сол қысқа, нәзік жарық сәт – оның барлық өмірінің шындығын ашатын болады. Осы ой – менің романымды құтқарды. Мен түсіндім: кейде ең үлкен шындықты үнсіздік пен ұстамдылықтың ішінен көрсету керек. Сезімнің қуаты, оның айтылмаған қалпында. Сол кезден бері мен жиі ойлаймын: жазушыға ең үлкен сабақтарды кейде әншілердің дауысы үйретеді. Тіпті сөздері емес, дауыстың өз әуезі. Боб Диланның, Нина Симонның, Эммилу Харрис пен Рэй Чарльздың, Брюс Спрингстин мен Гиллиан Уэлчтің, немесе менің досым әрі әріптесім Стейси Кенттің әндерінен мен әрдайым жаңа бір жазушылық интонация таптым. Кейде бір дауыс саған дәл жеткізе алмай жүрген сезімді жеткізіп береді де, сен: «Міне, менің іздегенім – осы!» деп елең етесің.
***
1999 жылдың қазан айы. Мен неміс ақыны Кристоф Хойбнердің шақыруымен, Халықаралық Аушвиц комитетінің атынан бірнеше күнге Польшаның оңтүстігіне – Освенцим қаласына бардым. Түнейтін орным бұрынғы бірінші лагерь мен Бжезинка (Біркенау) арасындағы жол бойындағы Жастар орталығында еді. Ол маған бірнеше күн бойы сол екі лагерьдің қалдықтарын көрсетті. Мен сол жерлерде аман қалған үш куәгермен бейресми жүздестім. Біркенаудың суық, жауын астындағы бір күнінде мен көз алдымда жатқан қираған газ камераларының жұрнақтарына қарап тұрдым. Тастар мүжілген, темірлер тот басқан. Уақыт пен ауа райы оларды жеп барады. Фашистер соғыстың соңында дәл осы камераларды жарып, ізін жасырып кеткен екен. Содан бері олар қараусыз, күн мен қардың астында шіріп жатыр. Біздің қасымызда жүрген қызметкерлер бір сұрақ төңірегінде дауласып жатты: Бұл қалдықтарды сақтап қалу керек пе? Әлде бәрін табиғат өз ырқымен жойсын ба? Біреулер: «Мұның бәрі келешек ұрпаққа куә болу үшін сақталуға тиіс», – десе, енді біреулер: «Егер оларды әйнек күмбезбен жауып, музейге айналдырсақ, онда ол зұлматтың өз мәнін жоғалтамыз. Қорқыныш ұғымға емес, экспонатқа айналады», – дейді. Сол жерде тұрып мен ойға баттым: адамзат жадының өзі де осындай емес пе еді? Біз өткеннің қорқынышты оқиғаларын қалай сақтаймыз? Қай сәтте ұмытқан дұрыс, ал қай сәтте еске алу – парыз? Кейде ұмытпау – жараны ашық ұстау, ал ұмыту – сауығудың шарты сияқты. Мен қырық төрт жаста едім. Бұған дейін мен Екінші дүниежүзілік соғысты ата-анамның ұрпағына тиесілі, бізге тек оқулықтар арқылы жеткен тарих деп ойлайтынмын. Бірақ сол сапарда бір ой мені мазалады: бұл оқиғаларды көрген ұрпақтың қатары біртіндеп сиреп барады. Олардан кейін естелікті кім жалғастырады? Сол кезде мен алғаш рет өзіме сұрақ қойдым: «Менің буынымның мойнында енді естелікті сақтау міндеті тұр ма?» Біз соғысты бастан өткерген жоқпыз, бірақ біздің ата-анамыз сол соғыстың көлеңкесінде өмір сүрді. Олардың жарасы, қорқынышы, ар-ұяты бізге қанмен берілді. Ендеше, біз сол ауыр сабақтарды, сол ұмытылмас сезімдерді келесі ұрпаққа жеткізбесек, тарих өз жарасын қайта ашады емес пе?
Бірнеше айдан соң, мен Токиодағы әдеби кездесу кезінде сахнада отырдым. Көрермендер арасынан бір әйел сұрақ қойды: «Сіздің кітаптарыңыз көбіне үлкен саяси, әлеуметтік өзгерістер тұсында өмір сүрген адамдар жайлы. Олар өткеніне қарап, өз қателігімен күреседі. Болашақта да осындай тақырыпта жазасыз ба?» Мен еш дайындықсыз, бірақ ішімнен әлдеқашан пісіп жүрген жауапты айттым:
– Иә, менің кейіпкерлерім көбіне өз өткенін ұмыта алмай, сонымен күреседі. Бірақ енді мен бір басқа нәрсені зерттегім келеді: бүтін бір халық немесе ұлт өткенмен қалай күреседі? Жеке адам мен қоғамның ұмытулары мен еске алулары бірдей ме? Әлде олар мүлде бөлек процестер ме? Мен өзіме сұрақ қойдым: Халықтың жады деген не өзі? Ол қайда сақталады – адамдардың жүрегінде ме, ресми мұрағаттарда ма, әлде өнер мен мәдениетте ме? Қай кезде ұмытқан дұрыс – жаңа өмір бастау үшін бе, әлде әділетті қалпына келтіру үшін еске алу керек пе? Ал егер әділетсіздікті ұмытып, «алға жүрейік» десек, онда шын еркіндік орнай ма? Мен бұл сұрақтарға жауап таба алмайтын едім. Бірақ бір нәрсе айқын болды: менің келесі шығармам осы тақырыптарды қозғауға тиіс. Мен ұлттың есін, халықтың ұмытқан және ұмытқысы келген дүниелерін суреттегім келді. Бірақ ол кеште мен көрерменге: «Мұның бәрін жазғым келеді, бірақ әзірге қалай жазарымды білмеймін», – дедім.
***
2001 жылдың басы. Сол бір кештің тыныштығы әлі есімде. Лорна екеуміз Лондондағы үйіміздің қонақ бөлмесінде отырдық. Терезелер қараңғы, көшеден әлсіз жарық қана түсіп тұр. Біз ескі VHS кассетасынан 1934 жылы түсірілген Говард Хоукс фильмі – «Twentieth Century» атты комедияны көре бастадық. Бастапқыда фильмнің атауы мені жаңылыстырған еді. «Жиырмасыншы ғасыр» – біз енді ғана артта қалдырған дәуір туралы шығар деп ойлағанмын. Бірақ жоқ, атау ол замандағы әйгілі жолаушылар пойызының аты болып шықты – Нью-Йорктен Чикагоға баратын сәнді экспресс. Фильм – шалт ырғақты комедия. Басты кейіпкер – Бродвейдің атақты продюсері, ол өзінің жетекші актрисасын Голливудқа кетіп қалмас үшін тоқтатпақ болады. Барлық оқиға сол пойызда өрбиді. Басты рөлде – сол дәуірдің ұлы актері Джон Бэрримор. Оның ойыны нағыз театрлық от. Әрбір қимылы, әрбір ысқырығы, тіпті әр сөзі – артық экспрессияға, ішкі иронияға толы. Ол бір мезетте күлкілі де, трагедиялық та. Фильм тамаша жасалған, бірақ біртүрлі нәрсе болды – мен оны көріп отырып еш әсерленбедім. Қызық! Неге? Мен Хоукстың басқа фильмдерін жақсы көремін ғой. Ал мынау мені біртүрлі бейтарап қалдырды. Бір сағаттан кейін менің ойыма кенет бір айқын түйсік келді: «Неге бізге кейде өміршең, нанымды кейіпкерлердің өзі әсер етпейді?» Жауабы анық секілді болды: олардың өзара байланысы жоқ. Олар қанша шынайы, қанша «үш өлшемді» болса да, бір-бірімен адамдық тұрғыда байланыс орнатпайды. Әрқайсысы өз әлемінде өмір сүреді. Сол сәтте мен өз шығармашылығым туралы ойладым: «Ал мен өзімнің кейіпкерлеріммен де осылай істемей жүрмін бе?». Мен жазған романдардың кейіпкерлері жеке-жеке сенімді, бірақ олардың арасындағы қатынастар, сезім мен қақтығыстар… бәлкім, солар жетіспейді. Сол кезде менің есіме Эдвард Морган Форстердің әйгілі лекциясы түсті. Ол «екі өлшемді және үш өлшемді кейіпкерлер» туралы айтқан еді. Форстердің айтуынша, кейіпкер егер оқырманды күтпеген, бірақ нанымды әрекетімен таң қалдырса, ол «дөңгелек», толыққанды кейіпкер саналады. Бірақ мен сол идеяны басқа қырынан қарадым:
Егер кейіпкер үш өлшемді болса, бірақ оның қарым-қатынасы екі өлшемді болса ше? Міне, мәселе сонда. Мен ойша өз шығармаларымдағы кейіпкерлердің байланыстарын алып, жарыққа ұстап көрдім: – Мына ұстаз бен шәкірт арасындағы байланыс шын ба, әлде штамп па? — Бұл достардың бақталастығы неге ұқсайды – өмірге ме, әлде ондаған басқа кітаптағы клишеге ме? – Бұл жұптың диалогында эмоция бар ма, әлде тек сюжет құралы ма? Мен неғұрлым ойлансам, соғұрлым түсіндім: Көркем шығармада ең шынайы нәрсе – қатынастардың эволюциясы. Кейіпкерлер қанша әсерлі жазылса да, егер олар бір-бірін өзгертпесе, егер олардың арасындағы байланыс дамымаса – оқырман жаны қозғалмайды. Осы сәт менің тағы бір «кішкентай серпілісім» болды. Сол күннен бастап мен өз шығармаларымды кейіпкерлерден емес, қатынастардан бастайтын болдым. Мысалы, «Жоғалтып алма сен мені» (Never Let Me Go) романын жазғанда мен ең алдымен оның ортасындағы үш бұрышты – достық, қызғаныш, сүйіспеншілік қатынастарын елестеттім. Сюжет, фон, идея – бәрі кейін келді. Жазушының өмірінде осындай бұрылыс сәттері жиі болмайды. Олар даңғаза шабыт түрінде емес, тыныш, елеусіз ой күйінде келеді. Кейде тіпті өзіңнің маңызды нәрсе тапқаныңды бірден аңғармайсың. Бірақ дәл сол сәттер – жолды өзгертетін, үнсіз, бірақ қуатты сәттер. Менің жұмысым да – дәл осындай тыныш істердің бірі. Бір адам – бөлмеде, алдында – бір парақ. Ол өз ойын, өз сезімін басқа бір адамға жеткізгісі келеді. Кітап – бұл екі адамның үнсіз диалогы ғана: «Міне, мен осылай сезінемін. Сен түсінесің бе мені?» деген сынды.
***
Соңғы жылдары бір таңғаларлық күйге түстім. Кенет мен өзімді ұзақ уақыт көпіршіктің ішінде өмір сүрген адамдай сезіндім. Өзімді еркін ойлы, мәдениетті адамдардың ортасында өмір сүріп жатырмын деп ойлаппын. Бірақ шын мәнінде, менің әлемім әлдеқайда тар екен. Мен айналамдағы талай адамның ренішін, қорқынышын, ашу-ызасын байқамағанмын.
2016 жыл – мен үшін жүзжылдықтың елес айнасы секілді болды. Әлемнің екі жағында да – Еуропада да, Америкада да – саясаттағы тосын, әрі мен үшін күйзелісті оқиғалар бірінен кейін бірі орын алды. Қай жерде болсын – террор, өшпенділік, бөлінушілік. Бір сәтке мен өзім сеніп келген дүниенің іргетасы шайқалғандай күй кештім: мен балалықтан бері берік деп санаған гуманизм мен еркін ой идеялары, мүмкін, тек иллюзия болған шығар деп ойладым. Мен оптимист буын өкілімін. Біз жастайымыздан бейбіт Еуропаның өрлеуін көрдік. Біздің ата-анамыз тоталитарлық режимдер мен соғыстың тозағынан өтіп, содан кейін жаңа демократиялық қоғам құрды. Біз колониялардың тәуелсіздік алғанын, нәсілдік-теңдік пен әйелдердің құқығы жолындағы ілгерілеуді көрдік. Біз капитализм мен коммунизмнің қақтығысын, Берлин қабырғасының құлауын – жаңа дәуірдің туған сәтін көрдік. Бәрі жақсы бағытта кетіп жатқандай еді. Бірақ бүгін мен артқа қарасам, сол дәуір қамсыздық пен өзіне риза ұйқылы жылдар болып шыққандай. Біз мүмкіндіктерді жіберіп алдық. Байлық пен мүмкіндік арасындағы алшақтық бұрынғыдан да ұлғайды. 2003 жылғы Ирак соғысы – әділет атын жамылған апат, ал 2008 жылғы экономикалық дағдарыс пен оның артынан келген «үнемшілдік» саясаты – қарапайым адамдарға ауыр соққы болды. Бүгін біз қоғамдық ыдыраудың алдында тұрмыз. Ашық ұлтшылдық, нәсілшілдік, өшпенді идеологиялар қайта бас көтерді. Қала көшелерінің астында баяғы қорқыныш – «бұғып жатқан айдаһар» сияқты – қайта қозғала бастағандай. Бізді біріктіретін идея жоғалды. Бай елдер де енді өз ішінде бөлшектеніп, билік пен ресурстар үшін өзара бәсекелесіп жатыр. Ал келер ғасырдың табалдырығында жаңа сынақ тұр. Ғылым мен технологияның ғаламат серпілісі бізге бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктер әкелуде. Гендік редакция (CRISPR) мен жасанды интеллекттің дамуы адам өмірін ұзартады, ауруды емдейді. Бірақ олармен бірге жаңа қауіп те туады — адамзатты генетикалық элита мен «қалыпты» адамдарға бөліп тастайтын жаңа, көзге көрінбес апартеид пайда болады. Роботтар мен алгоритмдер жүздеген миллион адамның жұмысын алмастырып, тұтас қоғамдарды теңгерімсіздікке ұрындыруы мүмкін. Міне, мен – алпыс жастағы адам, көзімді уқалап, таң ата тұрып, өзім танымай қалған әлемге қарап отырмын. Бұл мен өскен әлем емес. Бұл жаңа, күрделі, қауіпті әлем. Енді мен өзіме сұрақ қоямын: «Шаршаған буынның өкілі ретінде менде бұл жаңа дәуірді түсінуге, оны бейнелеуге қауқарым жете ме?» Бірақ мен тоқтай алмаймын. Себебі мен әлі де сенем: әдебиет – маңызды. Тіпті осындай күрделі кезеңдерде де ол – адамды адаммен байланыстыратын ең нәзік көпір. Бірақ мен енді үмітті өзімнің буыныма емес, жас жазушыларға артам. Олар – жаңа заманның балалары, олар біздің көрмегенімізді көреді. Қазір кітап, кино, театр, телесериалдарда жаңа есімдер, жаңа дауыстар пайда болды – жас, батыл, еркін таланттар. Солар біздің ертеңіміз. Сондықтан мен пессимизмге берілмеймін – мен әлі де үміттімін.
Ендеше дәріске арнайы әкелген тілегімді айтуға рұқсат етіңіздер. Мен оған «Нобель үндеуі» деген ат қойдым. Бүкіл әлемді бір сәтте өзгерту қиын. Бірақ біз өз шағын әлемімізді – әдебиеттің әлемін – өзгертуден бастай аламыз. Егер әдебиет болашақта да маңызды рөл атқарсын десек, ол көптүрлі әрі ашық болуы керек. Біріншіден, біз әдеби кеңістігімізді кеңейтуіміз қажет. Тек Батыс мәдениеттерімен шектеліп қалмай, әлемнің барлық түкпірінен шыққан дауыстарды тыңдауымыз керек. Әлі танылмаған тілдер мен әдебиеттердің арасынан жаңа інжу-маржандарды іздеу – біздің борышымыз. Екіншіден, біз «жақсы әдебиет» ұғымын тым тар, ескі өлшеммен шектемеуіміз керек. Жаңа буын өз тарихын жаңа формада – жанрлар мен тәсілдерді араластырып жеткізеді. Олардан қорықпай, керісінше, тыңдауымыз керек. Өйткені жақсы жазу мен жақсы оқу – шекара бұзады. Олар бір-бірімізді түсінуге үйретеді. Бәлкім, дәл осы тыңдау мен түсіну арқылы біз қайтадан ортақ идея, ортақ адамдық мұрат табармыз.
Мен сөзімді алғыс айтумен аяқтағым келеді. Швед академиясына, Нобель қорына және бүкіл Швеция халқына – ғасырлар бойы адамзаттың ең ізгі мұраттарын жарыққа шығарғандарыңыз үшін алғыс айтам. Сіздер Нобель сыйлығын – адам бойындағы жақсылыққа ұмтылыстың символына айналдырдыңыздар. Рақмет!
2017 жыл.
Ағылшын тілінен аударған – Жантас Еркінұлы.
