(Қалмұқан Исабайдың 100 жылдығына арналған облыстық прозалық шығармалар байқауына келіп түскен №7 әңгімеге рецензия)
«Өлім. Код. Өмір» әңгімесі психологиялық драма жанрында жазылған ғылыми-фантастиканың кейбір элементтері қамтылған постгуманистік туынды. Бұл шығармада цифрлық технология мен адамның ішкі сезімінің, әсіресе аналық мейірім мен қайғының бір-біріне қайшы әрі қапысыз тұтасқан көркем көрінісі сипатталады. Жай ғана фантастика емес, ананың қайғыдан арылу, шерден айығу жолы туралы психологиялық проза десе болады. Композициялық құрылымы экспозициядан бастап кульминация мен шешімге дейін табиғи өрбиді. Алғашқы беттерден-ақ Толқын есімді ананың шексіз қайғысы оқырман жанын ауыртып, көңілқостық білдіруге жетелейді.
Ұлының өлімі – тіршілік мәнінің жойылуы, бірақ технологияның дамуы жаңа бір «үміт» көзіне айналады. Әлгі үміт – жалған, бірақ жылаулы ананың жанын жұбата алғаны рас. Міне, автордың табысы: жасанды зият пен эмитация дәуірінде жалған үміттің де өз шындығы барын паш ету. Сөзсіз, жаңашылдық басым, заманауи толғақты тақырып. Мұндай туындылар сирек болғанымен, бар және күн санап көбейіп келеді. Мен туындыны былай қабылдадым: бұл бұдан да көлемді шығарманың фабуласы сияқты. Сюжеті саналы түрде ықшамдап, сығымдап берілген. Әңгімеде оқиға мен әрекетке көбірек көңіл бөлінген. Кейіпкерлерді тереңірек психологиялық тұрғыдан ашу қажеттілігі байқалады.
Әмірдің бейнесін жасанды интеллект көмегімен қайта тірілту – Толқын үшін перзентін екінші рет «дүниеге әкелу». Бірақ бұл классикалық «қайта туу» емес, бұл – мәңгілік қоштасуды кейінге шегеру ғана. Шығармадағы соңғы шешімде Толқын баласын өз еркімен «өшіреді» деген түйін айтылады. Бірақ анасының осы кезге дейін мұндай шешімге келуі (соған итермелейтін фактор) мүмкін деген эпизод жақ. Осы тұрғыдан алғанда, Толқынның күтпеген түрде өз баласын «босату» жөніндегі шешімін қабылдау – пісіп жетілмеген шешім, өздігімен жарылмаған жанартау секілді. Бәлкім осыған дейінгі бөлімде баламды екінші рет жоғалтуым кәдік деген эпизод, сол тұрғыда ой қозғалуы қажет пе еді?! Мәселен, «былай, бірде кешкілік үйге келіп, Әмір мен Самираның голограммасын супер комьютер арқылы қосқан кезде, жалп етіп электр желісі істен шығып, тоқ өшуі керек. Толқында жанталас басталады, баласы баяғыда ауыр хәлде реанимацияда жатқаны есіне түсіп, оны осы жолы виртуалды өлімнен арашалау үшін жан ұшыра әрекет етеді. Генератор тауып, ток қосады, Әмір мен Самираның тұншыға жаздап қайта жан біткендей бейнелері экранда тіріледі. Сонда Әмір айтады: «Анашым, мені екінші рет өлтірмеші». Самира кінәлайды: «Бізді салғырттығыңыз өлтіре жаздады» және т.с.с.».
Толқын мен Самира, Әмір мен Толқын арасында қақтығыс, эмоциялық конфликт осы жерден басталуы қажет сияқты.
Әңгіме жалпы екі сұрақ төңірегінде өрбиді. 1. Адам қайғыдан қашып құтыла ала ма? 2. Жеке таңдау жасаудың құны қандай? Мұнда технология мүмкіндігі мен қайғыдан бұрын, басты мәселе – адамның, әсіресе ананың және баланың жеке таңдау жасау қабілеті, яғни тұлғалық ерік пен жауапкершілігі алға шығады. Қайғыдан (өлімнен) құтылу – мүмкін емес. Таңдаудың құны – жауапкершілік. Жауапкершілік – еркіндік.
«Өлім. Код. Өмір» шығармасы – жасанды интеллект пен адам жанының өзара байланысын, қайғы мен үміттің күрделі синтезін көркем түрде суреттеген шығарма. Әдебиеттің мәні – адам жанының иірімін ашу болса, бұл проза сол талапқа толық жауап береді.
Айбек ОРАЛХАН.
