(Қалмұқан Исабайдың 100 жылдығына арналған облыстық прозалық шығармалар байқауына келіп түскен №9 әңгімеге рецензия)
Ғашықтық ғаламатының барлығы драмаға, трагедияға, өксік пен өкінішке толы секілді көрінеді. Қосылмаған ғашықтар, қыршын кеткен жастар… Бірақ кейінгіге шын махаббаттың қандай болатынын үлгі қып өтетін аңыздар…
«Ғашықтық ғаламаты» аталатын мына шығарманың «2.0» деген белгісі де бар екен. Бұл не белгі болуы мүмкін? Автордың «Мынау менің екінші әңгімем» деген реттік нөмірі болар деп топшылағанбыз әу баста. Олай емес екен. Мына белгі «Менің өз нұсқам. Белгілі оқиғаның өзгеше өрілуі, басқаша болуы мүмкін ғой» деген анықтама екен. Кейінгі уақытта киноөндірісте көрерменді ынтықтыра түсу үшін финалдың екі «версиясын» – бірі – қосымша нұсқаны, екіншісі – нақты шешімді көрсету үрдісі қалыптасқан еді. Бұл әңгіме де соның қағази көрінісі екен.
Бұны түсініп алдық. Енді әңгімеге ойысайық. Автор жүсіпбекшелеп, самал желдей есіп, оқырман көңілін желпіп өтуге тырысқаны бірден аңғарылады. Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді ұйқастырып ойқастауға ұмтылған. Талаптанған.
Бұл әңгімеде тарихи шындық басым ба, көркем шындық басым ба? Оқырман «1611 жылы туған, 16 жасында таққа отырған Ғұмар патша кім болды екен?» деп дерек іздеп дедектеп кетуі мүмкін. Бірақ, бұндай тарихи тұлғаның болмағанын ұғып, автор қиялымен бірге жүзуге көндігеді. Біз де сөйттік. Онымызды сөз басында айттық.
«Осы қиял не үшін қажет?» дейміз. Бұйрықты орындаудан басталған махаббатты бедерлеу үшін, ғашықтық сезімнің шарасыздықпен жасалған қадамнан өршуін көрсету үшін, адам бойындағы адалдық пен қызғанышты «сөйлету» үшін керек болған екен.
Әңгіменің негізі – патшаның (адамның) өзіне-өзі қарсы шығуы. Бастапқы байламында да, кейінгі ойында да солай. Себебі «өзінің иелегіндегі махаббаты» құшағынан да, қолынан да сусып барады.
Бұл қызғаныштың бастауы – дәрменсіздік. Патша (адам) өзінің мұрагерін «жаратуға» тиісті ханшайым (адам) мен әскербасының (адам) арасындағы «байланыстың» құрбанына айналып бара жатқанын түсінген сәтте пайда болған қызғаныш. Оның өрті – алапат. Бір шарпыса ешнәрсенің күлін де қалдырмайды.
Иә, мына өмірде де, бұл қоғамда да, бұл сезім бар. Біздің өзіміз жан-тәнімізбен қалаған нәрсенің өзгеде бар болуына қызығып қарайтынымыз бар. Сол қызығу – қызғанышты бүркемелейді. Себебі қалағанымызға қол жеткізе алмадық, мүмкіндігіміз болмады, жоғалтып алдық немесе таппадық… Осыдан барып өзімізді қор сезіну басталады. Өзіміздің алдымызда емес, өзгенің алдында. Ондай сезімге бой алдырған адам (патша) неден болсын тайынбайды. Ақыры, адалдық пен қызғаныш арпалысқанда махаббат құрбан болады. Өйткені патша (адам) өз бойындағы қызғанышын «өзінің иелегіндегі махаббатына» адалдығынан деп ойлайды.
Автордың аңызынан осыны түйдік.
Еламан ҚАБДІЛӘШІМ.
